Lehen' phonetika historikoa, ostera orai' phonetika aktuala

Orai 50 urte -an 1957- publikatu zuen Luis Michelenak bere thesi doktorala titulatzen Fonética historica Vasca. Hori orai 50 urte eta zen liburua buruz euskararen phonetika historikoa. Antza ba zekien nola titulatu liburua ezen phonetika historikoa (hon euskara). Hau liburua importantea da ze izan du eragin handia ondoko generationeak hon euskal aktivistak.

Nik esaten nuke eraginik lar, larregizko eragina zeren ez dute / ez dakite / ez dute nahi bereizi gaurko askok -etortzen zait nola paradigma (grezkoz: para = nola, digma = exemplu) eta nola prototypo relevante expositivoa akademiko Xabier Kintana zeinak sartzen ditu / dituzte hitzak imperativoki hiztegietan -hiztegi offizial hon Akademia- hitzak nola errifle ordez rifle, guzia gabe ezein base real soziologiko eta akademiko razonatu respektuz publiko euskaldun adultoa.

Hori da -egiten dutena akademiko Xabier Kintanak eta bestek- ez bereiztea artean phonetika historikoa, zein datorren ondo studiorako, eta phonetika aktuala (eta irrefutableki konstatablea).

Holan pensatu daroenak bizi dira an disharmonia, an diakhronia, an autismoa, ... eta berba soil batean lekuz kanpo ganik realitate euskaldun aktuala.

Outside, falta!!!

Zein da realago? Komproba zagun, erraz, soziologikoki

Orai ikusten da batzutan skribiturik erreportajea non lehen ikusten zen erreportaia. Ba dirudi ezen hor nahi dute hurbildu euskara realera zeren dateke realago erreportajea ezi erreportaia. Ba liteke.

Baina baldin nahi bada edo nahi balitz agertu realitatea, hitza erabilirik den bezala euskaraz artean populua, zergatik ez da agertzen reportajea edo reportaia.

Gaitz da ulertzea euskaran darabilgun, darabilten logikea, gainera logika impositivoa. Ea nor da kapaz ulertzeko holakoak.

Ez dirudi egia. Ez da egia.

Heldu zait notifikatione bat non beste gauzen artean ikusi eta irakurri ahal da propagandea hon stylo liburua (estilo liburua) hon Berria egunkaria. Dio honela:

• Argi eta egoki idazteko, oinarrizko tresna

Nik uste dut ez dateke hori liburua onarrizko tresnea idazteko -noski, euskaraz- argi eta egoki zeren hori uste daroat ikusten bait dut nolakoa da produktua, bera Berria egunkaria eta ere ikusi daroadalako euskaldunaren, euskaldunon, reaktioneak produktu horrekiko.

Diodan lez tituluan, ez da izaten ahal egia hori ezen da liburu hori argi eta egoki idazteko, onarrizko tresnea, zeren produktu egunekoari nagokio. Nabarmen ikusi eta komprobatu ahal dugun lez horko euskara -Berria egunkarikoa- da inasekiblea eta indigeriblea tzat euskalduna, nola demostratzen ahal du edozein apreziationek eta ere studio prospektivok.

Nola saltzen -eta ere irakurtzen- da herrietan non berba egiten da euskaraz? Produktua bera berez mintzo da eta herritar euskaldunen harrerea.

Ote da titular presentablea informativoki?

Batzutan, eta ere sarri, izaten dira titularrak non agertzen da phrase prinzipal bat kin bere subordinatu bat. Phrase bat kin bere beste phrase subordinatu bat. Halan ba, irakurri ahal da (Berria, barikua 25 maitza 2007, or 3):

• Euskara maila eskola ordu kopuruari lotuta dagoela berretsi dute Jaurlaritzaren ikerlan batean

Hemen subordinatua da: Euskara maila eskola ordu kopuruari lotuta dagoela, edo:

• Euskara maila eskola ordu kopuruari lotuta dago

baina subordintu hau ere hobeto legoke, esan nahi bait dut hobeto ulertzeko, holan:

• Euskara maila lotuta dago eskola ordu kopuruari

noiz phrase osoa litzateke hontara:

• Euskara maila lotuta dagoela eskola ordu kopuruari berretsi dute Jaurlaritzaren ikerlan batean

edo oraino hobeki informativoki:

• Jaurlaritzaren ikerlan batean berretsi dute euskara maila lotuta dagoela eskola ordu kopuruari

edo

• Jaurlaritzaren ikerlan batean berretsi dute ze euskara maila lotuta dago eskola ordu kopuruari

Hobeto guziontzat

Irakurri ahal duguna da (Berria, egueztena 23 maiatza 2007):

• Jaurlaritzak dio hizkuntza eskakizuna bete gabe inork ez duela lanposturik hartuko

baina ahal genukeen irakurri ere hontara

• Jaurlaritzak dio ez duela hartuko lanposturik inork bete gabe hizkuntza eskakizuna

Sequenzialitatione konzeptuala an phrase bat

Logikoago da, normalki, kontatzean egun bateko kontakizuna hastea goizean eta horrela korrelativoki heltzea harik gaua, ez litzateke komeni, normalki' nahi ez bada emphatizatu edo nabarmendu zerbait zeozer gatik, egitea aurrera-atzerak kontakizun hortan. Era berean redaktatzerakoan phrase bat komeni da, normalki, joatena sequenzialitatione logikoan eta ez egin atzera-aurrerak edo aurrera-atzerak motivorik gabe.
Nola gagoz orai sarturik an kampaina elektorala hartu dut eskaini duten prospektu bat, zioela lehenengo paragraphoan:

Euskal Herriak gatazka konpontzeko aukera historikoa bizi du eta, une berean, bere historia hurbilean inoiz ezagututako une kritikoenaren aurrean dago, demokraziaren oinarri-oinarrizko eskubideak zalantzan baitaude: besteak beste, bozka ematearena eta hautatua izatearena. Epaitegi Konstituzional espainolak hartu berri duen erabakiak argi eta garbi adierazten duen moduan.

Logikoago, sequenzializatuago, yago logiko, yago sequenzializatua legoke holan:

Euskal Herriak bizi du aukera historikoa konpontzeko gatazkea eta, une berean, aurrean dago inoiz ezagutu duen une kritikoenean bere historia hurbilean, ze zalantzan bait daude demokraziaren oinarri-oinarrizko eskubideak: besteak beste, voza ematearena eta hautatua izatearena. Nola adierazten duen argi eta garbi Epaitegi Konstituzional espainolak hartu berri duen erabakiak.

Esaterako iruditzen zait yago logikoa eta yago sequenzializatua skribitzea hau "Euskal Herriak bizi du aukera historikoa konpontzeko gatazkea" ezi beste hau zein kausitzen dut gutiago logikoa eta yago guti sequenzializatua "Euskal Herriak gatazka konpontzeko aukera historikoa bizi du".

Egokia ote da modu -possibilitate syntaktiko- hau?

Buruz gastronomia irakurtzen dut ondokoa (Berria, zapatua 19 maiatza 2007, or 53):

• Entsalada eskarolarekin, hegaluze mendrezkarekin, piper erreekin eta tipulinarekin

• Entsalada eskarolarekin, hegaluze mendrezkarekin, piper erreekin eta tipulinarekin

Berba batean ensaladea gauza differente batzuekin: eskarolea, hegaluze mendrezkea, piper erreak eta tipulinea. Baina nahi balitz, eta zergatik ez, aipatu produktu gehiago nola oliva grekoak, pate frantzesa, caviar russoa, edo ... mhaspasak, gatza, edo ... Orduan geratzen litzateke honelatsu:

• Ensaladea eskarolarekin, hegaluze mendrezkarekin, piper erreekin, tipulinarekin, oliva grekoekin, pate frantzesekin, caviar russoarekin, mahaspasekin, gatzarekin, .... -kin, -kin, -kin, -kin, ...

Baldin agertzen balitz photo batean Blear jaun inglesa kin 26 persona eta behar balitz skribitu azpian norekin dago Blear' zer behar da skribitu? Izen bakoitzaren atzetik -kin, -kin, ... Baina ere ezarri ahal litzateke "-kin" hori aurretik valio duela guzientzat, tzat 26 persona direlakoak. Bada, aurreko exemplua simplifikatzen litzeteke zorionez, zorion handiz honela:

• Ensaladea kin eskarolea, hegaluze mendrezkea, piper erreak, tipulinea, oliva grekoak, pate frantzesa, caviar russoa, mahaspak, gatza, .... ... (eta nahi beste produktu soilnominativoan) (aipatu dugula kin hori bakarrik behin)
  

Mesede galanta ezta? Balitz ere bide edo possibilitate hori "illegala" ere zer luke ardurarik? Erraza luke komponketea, ezen ona eta provetxuskoa dela eta deklaratu "illegala" nola "legala". Eta kito. Zergatik ez? Ez al gagoz alde ona eta hobea dena eta kalterik ez dakarrena? Ala zer kalte lekarke?

Alphabetatu behar dira. Nortzuk baina?

Hauxe dio hak itzultzaile Dionisio Amundarain benediktionak (Berria, eguztena 16 maiatza 2007, interviewa, or 50, 51) bere interview barruan:

1967 inguruan, berriz, itzulpenei heldu nien. 1973an, Donibane Lohizunen egindako Udako Euskal Unibertsitatean, Jose Manuel Odriozolak euskararen gainbeherari buruz hitz egin zigun: alfabetatze arazoa zegoela esan zuen, eta horri ekin behar geniola Gipuzkoan. Begiak ireki zizkidan. Itzulpenak alde batera utzi, eta buru-belarri heldu nion, hasieran alfabetatze eta gero euskalduntze lanari.

Dudarik ez dauka ze importantzia handia dauka alphabetatzeak baina nik galdetzen dut ea nork du premia eta behar handiagoa alphabetatzeko, edo gendeak edo skribatzeileak, redaktoreak.

Nik uste gauzea asko leunduko litzateke baldin redaktatzen -skribitzen- balitz hobeto. Harturik haintzat irakurlea zeren gainera da bere zuzenetarik bat irakurtzea textu argiak. Behar duelarik irakurleak irakurri nahi eta ez skribitua redaktoreak edo idazleak. Problemaren zati handi importante bat dago iturrian, an idazleak, redaktoreak.

Parez pare elkarren ondoan baina ere aurrez aurre informativoki

Batzutan ba dira phrase simpleak baina existitzen dira ere phrase komposatuak formaturik kin bi parte bat dela phrase prinzipala eta berari atxekia phrase subordinatua. Ematerakoan titularrak, nola ere edozein phrasetan, errazago izaten da redaktatzea phrase simple bat zeinak ez dauka atxekirik phrase subordinatua. Hala nola hontan (Berria, martitzena 15 maiatza 2007, or3):

• Milioika pertsonak beren herrialdea utzi beharko dute klima aldaketaren eraginez

Esan dugun lez honako phrase simpletan non ez dago subordinadarik da aski erraza redaktatzea nahiz-eta ba dago aisago ematerik informationea irakurleari, euskal irakurle gaixoari, esaterako holan:

• Milioika pertsonak utzi beharko dute beren herrialdea klima aldaketaren eraginez

edo

• Milioika pertsonak utzi beharko dute beren herrialdea eraginez klima aldaketea

Baina arazoa, arazoa eta ere problemea sortzen da gehiago noiz agertzen dira phrase komposatuak kin phrase prinzipala eta datxekola bere subordinatua. Kasu hauetan behar da kontu handiagoa baldin ez badugu nahi irakurlea sartu an sofrikario komprensivoa edo sofrikario inkomprensivoa.

Esaterako agertzen dira bi phrase (Berria, martitzena 15 maiatza 2007, or 11) pagina berean bat hobeki redaktatua informativoki ezi bestea. Hasiko gara kin traketsena dena:

• Catalanek dio EAE - ANV legez kanpo uztea "oso zaila" daukala PSOEk

Zein informativoki eta sequentzialki hobeto legoke holan redaktatua:

• Catalanek dio PSOEk daukala "oso zail" illegalizatzea EAE - ANV

Beste bat, beste phrase bat hortan orrialdean bereak dago hobeki redaktatua modu hontan:

• Beste inkesta batek berretsi du UPNk eta CDNk gehiengoa galdu dezaketela

Hau phrase azkena da hobea informativoki ezi lehengoa, baina nahi balitz, nahi izan balute Berria-ko professionalek, hobetu ahal litzateke esaterako honela:

Beste inkesta batek berretsi du ze UPNk eta CDNk galdu ahal dute gehiengoa

Geure esku ere ba dago klarki edo klarkiago (yago klar) redaktatzea eta ez ohi den lez ibili errua botatzen besteri esanik ez dago gendea alphabetatua, zeren normalki ez dira hurreratzen euskarara ezta dagozenak / gagozanak alphabetatuak, egin bestela estudio eta prospektione soziologikoak. Ez gezurretan ibili, mesedez. Normalago redaktatzen bagendu, balute professsionalak hon informationea, hurreratzen litzateke euskalduna normalago eta gehiago at textu euskarazkoak. "Geuk" ditugu uxatzen eta ohiltzen.

Mea culpa. Ikas zagun ere esaten mea culpa edo egin zagun autokritikea.

Dagoena eta hobeto legokeena

Dagoena (Berria, eguena 10 maiatza 2007, or 10):

• PSOEk eta EAJk akordioari "ezetz" esaten diotela salatu du ezker abertzaleak

hobeto legokeena:

• Ezker abertzaleak salatu du "ezetz" esaten diotela PSOEk eta EAJk akordioari

edo oraino yago hobeto, informativoki yago razionala

• Ezker abertzaleak salatu du "ezetz" esaten diotela akordioari PSOEk eta EAJk

Erdarara joan naiz ze ez dut ulertu euskarazkoa

Begiratu dut interneten Berriako web orria eta dut ikusi ondokoa (Berria internet, eguaztena 9 maiatza 2007):

• Zapaterok nabarmendu du hauteskundeok direla hautagaitza gehien baliogabetu direnak

nola ez dut ulertzen, ulertzen ahal hor dakarrena -zer informatione qualitatezkoa!, nork du ulertzen edo ulertzen ahal?- joan naiz erdarazko prensara, Gara-ra eta dut irakurtzen eta baita ulertzen eta ulertzen ahal, ondokoa (Gara internet, eguaztena 9 maiatza 2007):

• Zapatero se jacta de que éste es el proceso electoral en el que se han impugnado más candidaturas

Kompara dezagun qualitateak bi versioneenak. Kompara dezagun, kompara ditzagun. Lehenengoa ulertzeko euskaldunik ez da jaio oraino, ez bedere esan duena hak Zapatero presidenteak hon Espainia.

Dakarrena eta zukeena ekarri ahal

Titular prinzipal dakarrena da hau (Berria, eguaztena 9 maiatza 2007, notizia prinzipala lehen paginan):

• DUPk eta Sinn Feinek Gobernua eratu eta aro berri bat hasi dute Ipar Irlandan

eta zukeena ekarri ahal, berriz, litzateke:

• DUPk eta Sinn Feinek eratu / formatu dute Gobernua eta aro berri bati hasi Ipar Irlandan

Baldin bata bada possible (eta ere hobe), zergatik ez bestea eta besteak

Pagina berean irakurri ahal da bi titular desberdin strukturalki kin desberdintasun handia bere valio informativoan. (Berria, martitzena 8 maiatza 2007, or 11)

Batean, titular onean informativoki, dio hau:

• Segik dio PSOE eta EAJ direla egungo egoeraren erantzule

edo hobetu beharrez hontara litzateke errazago eta naturalago tzat edozein euskaldun:

• Segik dio PSOE eta EAJ dira[la] responsable egungo egoeraren

ezen hor titular hortan dio bere laburrean ezen Segik dioela zeozer, hori da notizia eta gero gehituz zer dioen Segik.

Segik dio .....................................

Atzitik orrialde bereko alboko titularra da beste hau:

• EAJk eta PSOEk prozezua eten nahi dutela dio ezker abertzaleak

Hemen bigarren exemplu hontan ere' informatione prinzipala da ezen Ezker abertzaleak dio zeozer.

Ezker abertzaleak dio .........................................

Baina hori jakiteko itxaron behar dugu harik azkena, titularraren azkena. Zergatik ez da redaktau hemen ere nola lehenengoan:

• Ezker abertzaleak dio EAJk eta PSOEk eten nahi dutela prozesua

edo hemen ere hobetu beharrez:

• Ezker abertzaleak dio EAJk eta PSOEk eten nahi dute[la] prozesua

Baldin bat izan bada possible redkatatzeko zergatik ez besteak, hobea denak informativoki? Ez dateke redaktatu behar monothonikoki eta lar standarki baina bai emanik hobeari preferentzia respektuz exkaxagoa dean. Bestela da izatea ergelak, lar ergelak.

Pozik irakurri dut titularra, gaur

Gaur (Berria, asteartea 8 maiatza 2007) hauxe da egunkariko titular prinzipala:

• EAE-ANVk dio eginahalak egingo dituela ideia independentistak bozetan egoteko

Eta esango nuke ze titular hori da avantzamendu bat respektuz zertara ohiturik gauzkan Berriak zeren normalean ez ohi dira titularrak horren informativoki redaktatuak baina gaur bai tira, paso, nahiko. Ze ez dugu eskatzen momentuz redaktatzea informativoago nola normala litzateke, esaterako holan:

• EAE-ANVk dio egingo dituela eginahalak egoteko vozetan ideia independentistak

baina holako titular hobeak eskatzea eta ere galdegitea da antza alferreko zeren dagoz eta bizi dira -nahitara eta jakinean- tangenzialean hon euskal herritarrak zein mintzo bait gara euskaraz.


Bestetik ikusi ahal da lehen paginako beste titular txikiago den perla bihurri hau zein edozeinek ez du ulertzen ahal kolpera, gabe analysis reposatu eta astitsu bat. Hara delakoa:

• Seaskak igandean egingo den Herri Urrats prestatzeko laguntza eskatu du

Zein izan ahal zen errazki holakoa, redaktatua errespetuz euskal irakurleari:

• Seaskak laguntza eskatu du prestatzeko igandean egingo den Herri Urrats

Osoki erraza eta hobea izanik ere: nahi ez dute

Irakurri ahal dugu hau titularra (Berria, larunbata 5 maiatza 2007, or 9):

• Azkaratek dio ezker abertzaleari bidea ixtea ez dela irtenbidea

eta (Gara, larunbata 5 maiatza 2007, or 7):

• Bikote bat eta sei urteko alaba gasaren ondorioz itota hil dira Baionan

Baina titularrok izan ahal ziren redaktatu errazago eta hobeto honan:

• Azkaratek dio ez dela irtenbidea bidea ixtea ezker abertzaleari

eta bestea

• Bikote bat eta sei urteko alaba hil dira gasaren ondorioz itota Baionan

Niri iruditzen zait evidentea ze bigarren possibilitateok, possibilitate alternativook dira hobeak informatikoki izanik ere korrektuak lehenengoak. Baina hemen ez gara ari buruz korrektotasuna baizik effekazia, effektivitate informativoa.

Emakume bat ............................ ari da

Gaurko Gara egunkariko titular prinzipala da

Uholde larriak Lapurdi eta Nafarroan

duelarik photo bat eta alboan photoaren argigarria hau oina:

Emakume bat Senpereko saltoki baten aurreko aldean gauean egindako euri-jasak utzi duen buztina garbitzen ari da

Baina hori textua izan ahal zen trankilki luzaturik informationea honako hau:

Emakume bat Senpere inguruko saltoki traditional baten aurreko espaloi aldean gauean lazki egindako eure-jasa etengabe eta mardoek utzi eta kaltetu duen buztina, lohia, ura, zikina eta kaltea garbitzen, erretiratzen eta txukuntzen ari da

Guzi hori esateko:

Emakume bat ari da ....................................

Nork ulertu du hau titularra?

Galdetu dut goian ea nork ulertu du baina orai hemen barruan galdetuko dut gehiago ea nork ulertzen du. Ze hara zer dago (Berria, martitzena 1 maiatza 2007, or 10, harian | euskal herria):

Legez kanporatzeak ez dituela sekula hauteskunde onuren arabera neurtuko edo PSE-EEk

Nork ulertu du, nork ulertzen du? Bigarrena zenbaitek -ez horregatio ahaleginduko diren guziak- baina ondoren egin ahalegin franko. Ez al litzateke hobe -informativoki hobe eta ere diskursivoago tzat gure entelegua- beste modu possible hontan:

PSE-EEk dio ez dituela sekula neurtuko legez kanporatzeak [esan nahi bait da euskaraz, illegalizationeak] hauteskunde onuren arabera.

edo

PSE-EEk dio ez dituela sekula neurtuko illegalizationeak hauteskunde onuren arabera.

Errazago ezta? Edozeinentzat ezta? Bai ezta?