Saturday, May 28, 2011

Atlas linguistikoan sasiak eta ere sasitzak

Ikusi dut prensan ze Akademiak publikatu duela hirugarren tomoa hon Herri Hizkeren Atlasa eta geratzen zaiola oraino laurgarren tomoa egiteko. Ondo, eta nire partez behintzat zorionak.

Exemplugarri' egunkarian dakar mapan nola esaten den sasi edo sasitza hitza (sasi, sasitza, sastraka, matorrak, sastra, sakane, laardi, lar, lardi, zakar, lapardei, bostra, brusta, sasu, lapar, broza, khapar, khapardoi, tharta). Ondo da hori jakitea estudiosoentzat eta spezialistentzat, da lan ona, da konstatatione bat euskara realarena momentu batean, oraingotxeko urteetan.

Irakurririk sasi eta sasitzaren varianteak etortzen zait gogora zer kantatzen zen Munitibarren noiz ni nintzen haur bat San Juan bezperako suaren inguruan (izkiriatuko dut ahaleginduz idazten nola phonetikoki genuen kantatzen)

San Jun bezpera gabien
abadik hasarratu zirien
ez eben besterik eukitten
alkarri muzturrek hasitten.

Sasixek erre
lapurrek ostu
artuk eta garixek
ondo bedeinketu.

Ondo ikusi ahal dugun lez differentzia dago artean sasia eta sasitzea, nola dagoen artean harria eta harritzea edo dirua eta dirutzea. Differenteak dira sasia eta sasitzea zein bait da munltzoa sasiena edo sasien muntzoa .

Ni asko pozten nau ikusteak Atlas linguistiko bat zeren ikusten dut hor reflejatua euskara reala, soziologiko reala, behintzat periodo historiko batean. Da ezagutu nahi, eta ere konstatatu, realitatea, realitate linguistikoa. Beraz, lan ona.

Baina noiz behar du, aitzitik, Akademiak konstatatu lexiko reala euskararena hon hitz arras importanteak egungo sozietatean (eta ez soil "marginalak eta aski sekundarioak" nola sasi eta mila holako)? Zeren ari da Akademia egiten ari' errore inbarkagarri anitz esanik esaterako euskaraz dela errupia (eta ez rupia) edo intsulina (baztertuz realki erabiltzen dugun insulina).

Noizko holako hitz horien atlas linguistikoa, egin ez dezagun ridikulua eta kaltea lehenik gu euskaldunoi eta bidenabar euskarari erabiliazirik -bortxaz eta derrigorrez- gezurrak, hitz realki inexistenteak euskaraz.

Hemen hitz batzuk


rifle,

revolver (edo rebolber),

radiographia (edo radiografia),

rasante,

radikal,

reprise,

reaktantzia,

rublo,

rupia,

rand
(Hegoafrikako dirua),

resonantzia,

ridikulo,

rigorismo,

...

edo

insulina

sensible

inkonsistente

insektu

insignia

insomnio

intensitate

kondensatu

konsulatu

konsul

konsonante

sensualismo

zensatu

...

Hala inulergarriki ote da -Akademiarentzat eta ondorioz akademikoentzat- gutiago importantea hitz horien konstatationea ezen ez sasi edo sasitza hitza edo jakitea ziurki non nola esan ohi da patata hitza (patata, patatea, patatia, pataté, patatí, lursagar, pomaterra, pattakoa edo inkluso agian Nevada inguruko euskaldunak poteitoa).

Non du Akademiak, sustengatua kin diru publikoa eta dudarik gabe kin responsabilitatea Herriarekiko, kriterioak hobesteko sail batzuk edo besteak eta zertarako?

Ez legoke txarto hori jakitea -kriterio hobesgarrien zergatia-, ez ote dugu guk euskalzaleok eta generalki euskaldunok zuzenik hori jakiteko?

Sunday, May 15, 2011

Koska differenteak hon ranking hon importantzia hon nivelak

Gogoan dut nola noiz irakurri nuen hau esaldia "The language acquisition data constitute the beste indicator of the degree of difficulty of linguistic features" etorri zitzaidan gogora ea nola itzultzen luketen hori itzultzaile professionalek euskarara. "The beste indicator of the degree of difficulty of linguistic features". Hori gogoan nerabilela otu zait gaurko spot honen titulua h d "Koska differenteak hon ranking hon importantzia hon nivelak".

Euskaran dagozela koskak -problemak- kompondu beharrekoak guk euskaldunok da gauza agirizkoa nola ere dioen akademiko Xabier Kintanak bere kritikan buruz nire euskarazko praxia zeren berak ere bait dio ondokoa

"Txakurrari hamazazpi hanka topatzen ibili barik, premia handiago eta larriagoak dauzka, zoritxarrez, gure hizkuntza gaixoak, horrelako pitxikerietan denbora galtzen jardun gabe." (ikusi).

Hori dio Kintanak baina deus konkretatu gabe non dauden delako premia handiak eta larriak hon euskara gura hizkuntzea. Akaso da baina soil zoritxarrez rekurso rhetoriko (edo ere erretoliko huts heukoa) deus ez esateko, itzuri egiteko dioenari edo bere responsabilitateari nola bait da akademikoa zeinak behar lituzke salatu gauzkakegun defizientziak eta izanik gidari egin behar dugun auzolar hori superatzeko premiok hon euskara.

Halan da ze, nik gaur nahi nuke esan ba direla an euskara premiak direnak batzuk larriagoak ezi besteak, ezen priemiak guziak ez dute importantzia bera buruz horiek premiok konpondu beharrekoak.

Halan noiz irakurtzen dut an Herria astekaria

dozier hitza

beharren irakurri dossier' ohartzen naiz ez dagoela ongi baina duela huts horrek importantzia handia baina importantzia gutiago handia ezi beste problema potoloagoak. Halan beste extremoan hon importantzia ahal dugu irakurri

Europako belaontzirik zaharrenak Baionako portuaren iraganera bidaiatzeko aukera eman du

Bai, nik onhartzen dut ze hemen agertzen zaigula euskaldunoi problema latzagoa ezi idatzi dossier edo dozier. Hontan, apreziatione hontan bat datorke akademiko Xabier Kintana ere baldin eman nahiko balu eretxirik zeren hori informationea (Gara, igandea 15 maiatza 2011) eman ahal litzateke ere modu hontara redaktatua, anitzez qualitate informativo handiagoarekin.

Europako belaontzirik zaharrenak aukerea eman du bidaiatzeko Baionako portuaren iraganera

Guzia da relativoa baina importantziak ba ditu bere graduak eta niveal jakiteko zeri behar zaion ekin eta eman gure energia preferentzialki eta -nola bait dio Kintanak- ez denborea galtzen ari pitxikerietan. Zer uste daroa hontaz akademiko Kintanak edo ere edozeinek, buruz importantzien katalogoa, katalogoa ranking batena hon euskararen premiak.

Friday, May 06, 2011

Kritikea ganik akademiko Xabier Kintana buruz systema numerikoa eta beste enparauak (berriro)

[Nahi izanik jarri khronologiko korrelativoki agertzen dut hau spota lehendik ere agertua intenzioarekin gero ezabatzeko lehengo egon ez dadin repetitionerik edo diplizitaterik.]


Nola lehenagokoan izkiriatu nuenean spot bat titulatzen "Euskal numeratione base dezimal -duna" zeinak erangin zuen gutun bat ganik akademiko Xabier Kintana zein gutun nik gero ezarri nuen spot berri intependente batean emanik relevantzia propioa gutunari, ba halaxe nahastu ziren erantzunak geratu zirela hola erantzunak barreiatuak bi spotetan, originalekoan eta gutunean hon Xabier Kintana. Hori desegokitasun hori konpondu gurarik dut berriro hona ekarten spot oringokora akademiko Xabier Kintanaren gutuna zeinetan egiten da kritikea ki nik esan duena buruz numerationea euskaraz. Halan nahastu ez daitezen arlo edo spot biak, hemen doana orain da ba gutun kritikoa hon Xabier Kintana nire aurreko spotari.

Halan ba, hauxe zen orduko spota.
-------------------------------------------------------------------------------
Ikusirik ze akademiko Xabier Kintanak egin kritikea ki "Euskal numeratione base dezimal -duna" agertua blog hontan' ikusirik agertu zela, nuela hori kritikea zatitua -hiru partetan zatitua- eta uste izanik ere ze hobe dela agertzea kritika hori guzia batean unitate batean eta ere kontuan harturik nor ganik datorren -Xabier Kintana akademikoa eta aski relevantea gainera nire ustez akademikoen artean- hortakoz ba dugu berriro hona ekartzen delako kritika hori, baina guzia bloke batean.

Gainera nola dagoen aski okupatua sartzeko bera Xabier hemen blogean bera bere baitarik' geuk, neuk dut argitaratzen. Honelaxe bait diost Xabierrek "Nire mezua blogean sartzeari buruz, laburki esango dizut. Nik ez dut ohiturarik horrelako mezuak zabaltzeko, eta egia esan, asti handirik ere ez, Euskaltzaindian zer egin franko baitut. Edonola ere, horrela nahi izanez gero, ene baimen osoa duzu zerorrek zeure blogean sartzeko.".

Hemen ba akademiko Xabier Kintanaren mezua:

Erramun adiskidea, agur:

Zure azken proposamena, euskarak hogeinaka zenbatzeko duen sistema aldatzekoa, jaso dut. Eskerrik asko. Ondo dakizunez, zenbait gauzatan zurekin bat natorren arren, euskaraz kultura eta zientzi hitzen idazkeran, neurri batzez, jatorria eta etimologia ahal den neurrian errespetatzeko, adibidez, beste gauza askotan, ordea, iruditzen zait bide erabat okerretik zabiltzala, inguruko hizkuntza batzuetan agertzen den sintatxi eta baliabide indoeuroparrak euskarari aplikatu eta onarrarazteko gehiegizko ahalegin horretan, adibidez. Horiek gureak baino hobeak balira bezala.

Alde batetik, jakizu, oraindik konturatu ez bazara, munduan erabiltzen diren giza hizkuntza naturaletatik, euskararen tipologiakoak, hots, eranskariak, alde handiz, kopuruz ugarienak direla, Europan, indoeuroparren etorreratik, bertoko panorama alderanztu bada ere. Horien artean japoniera, turkiera, suomiera, georgiera, Amerikako jende jatorren hizkuntza gehien-gehienak (kitxua, nawatla...) dituzu, eta guztiek, zeinek bere eremuan, zibilizazio handia eta kultura aurrerapen nabarmenak adierazteko balio izan dute. Alde horretatik, ez dakusat zergatik aldatu beharko geniokeen gure hizkuntzari bere tipologia, berezkoa, propioa eta historikoa izateaz gainera, egokia baita, eta absurdoa da mundu honetan inork inoiz egiten saiatu ere egin ez dena kasketaldi bategatik gu egiten hastea.

Jakizu, gainera, tipologiak ez duela zer ikusirik hizkuntzak zibilizazioa eta kultura adierazteko daukan ahalmenarekin, eta, denboran zehar, berezko eboluzioaz, tipologia aldatu duten hizkuntza ezagun batzuk izan direla (egiptoera, txinera [lehen eranskaria, gero monosilabikoa],ingelesa [orain arte flexiboa, baina monosilabismorako gero eta joera nabarmenagoa erakusten du], euskara [antzina, batzuek susmatzen dutenez behintzat, flexiboa, arabiera edo latina bezala; gaur eranskaria]). Barnealdatze horiek izaten direnean, ordea, berezko eboluzio kolektiboagatik gertatzen dira, elementu gramatikal eta sintaktikoen eraldaketa korapilatsu askoren eraginaz; baina sekula ez pertsona baten apeta edo kapritxoagatik.

Adibide asko aipa niezazkizuke, baina aski izan bitez ondoko hauek. Badira generorik ez duten hizkuntzak (txinera, japoniera, georgiera edo, neurri batez ingelesa) euskararen antzera, eta badira, beste batzuk, maskulino eta femeninoaz gainera, neutroa ere dutenak (greziera, hebreera, arabiera, alemana, errusiera...), Afrikako bantu hizkuntzen klase-sistema are korapilatsuago eta neurri handiz zehatzagoak ere alde batera utzirik. Espainola,italiera, errusiera edota alemana bezalako hizkuntzek, bestalde, aditz konjugatuak dituzte, adizkera bakoitza, neurri handiz, pertsonarekin kideturik egonez. Ingelesak, txinerak edo japonierak, ordea, ez dute adizkera pertsonaletan konkordantziarik (euskarazko "nik jateko, zuk jateko, berak jateko" gisa, zehatzagoa den "jan dezadan, jan dezazun, jan dezan..." formen ordez. Baina horretan bada oreka-erregela bat: forma sintetiko berezi eta laburrak erabiltzeak aldean adizkera berezi horiek buruz ikasteko zailtasun handiagoa dakar, eta forma analitiko 'errazagoek' aldiz, perpausan elementu lagungarri gehiago metatzera behartzen gaituzte, esaldia luzatuz: a) sal diezaiozun b) eros ziezazkiguten eta a')zuk gaur berari gauza bat saltzeko; b') haiek guri gauza horiek erosteko.

Agerian dago gaztelaniaz neutrorik ez dagoela (lo bueno, lo grande gisakoak ez dira neutroak, kolektiboak baizik, hots, 'gauza onen edo handien multzoa'), eta, beraz, ikuspegi horretatik espainol, frantses, italiar edo ingeles erdaldunek, neutroa duten edo gorde duten hizkuntzekin konparatuz gero, urriagoak, pobreagoak dira edota adierazkortasun eskasagoa ageri dute. Agian bai, baina horietariko inori bururatu al zaio sekula, genero neutroa berredukitzeko edo eskuratzeko ahaleginik egitea? Txinatarrik egon al da inoiz, beren adizkera monotono eta pertsona guztientzako berdin horiei 'pobrezia linguistiko' iritzita, beren aditzak pertsonaz pertsona konjugatzeko proposatu duenik? Ez dut behin ere horrelakorik entzun, ez eta irakurri ere.

Alderantziz, segur naiz, maskulino eta femeninorik ez izatea, neutrorik edo adizkera konjugaturik ez izatea "erraztasun" mesedegarritzat daukatela. Errusiarrek artikulurik ez izatea abantaila jotzen duten bezalaxe. Adizu, bakoitza den bezalakoa da, eta hitz berriak inorengandik jaso edo imitatzean hizkuntza bat aberats daitekeen arren, moda, gustu pertsonal edo lotysa edota inferioritate-sentimenduetan oinarriturik nazioak ezin bizi daitezke mimetismo hutsaz, beren burua beste baten kopia izaten ahaleginduz.

Azkenik, eta sentitzen dut hau esatea, euskarazko zenbatze-sistema aldatzeko ahalegin horretan, beranduxe heldu zara Mediterraneoa aurkitzera. Gauza bera, eta antzeko izenekin gainera, Sabino Aranak berak proposatu zuen duela ehun urte baino lehenago. Eta begien bistan dago zer nolako arrakasta eskasa izan duen, ideologia aranistako zenbait ikastolatan hogei, berrogei, hirurogei edo mila jatorren ordez inoiz berramar, laramar,seiramar eta anei modukoak proposatu eta bultzatu nahi izan arren. Pixka bat atzeraturik egotea barkagarria izan daiteke,Erramun, baina gaur egunean ehun urteko atzerapenaz ibiltzea barkaezina iruditzen zait, erabat.

Duela zenbait urte, Txillardegiren omenaldiko talde-lan baterako, artikulu bat idatzi nuen, zenbatzeko sistemei buruz. Bertan argi erakusten zen hogeikako sistema, kontinente guztietako gizakiok esku-oinetan ditugun hogei hatz-behatzetan oinarritua, mundu osoan hedaturik egon dela, eta orain ere badagoela (georgiera, bretoiera, maien hizkuntza...). Gainera, irakaskuntza, kanpo-interferentziarik gabe, beren mintzairan lantzen eta garatzen duten neurrian, inork ez du horregatik arazo berezirik izaten gauzak ikasteko. Ikusi dudanez, jada norbaitek horixe gogorarazi dizu frantsesaren etsenplua jarrita. Sistema hogeitarretik hamartarrera igarotzea oinetakoak janztearen ondorioa izan bide zen, oinak estalirik edukitzean, behatzak, 11-tik 20ra kontuak egiteko gidari gisa, begien bistan gelditzen ez zirelako. Halere, jende askok aurreko sistemaz segitu zuen kontatzen, bai eta antzina hamarkakoa zutenak (keltak edo frantsesak adibidez) hogeikakora pasatu ere.

Erramun adiskidea, Etxeparek bertso batean dioena parafraseatuz "zentzatzeko adina badukezu zuk ere" esango nizuke. Txakurrari hamazazpi hanka topatzen ibili barik, premia handiago eta larriagoak dauzka, zoritxarrez, gure hizkuntza gaixoak, horrelako pitxikerietan denbora galtzen jardun gabe.

Ongi izan eta, gaizki esanak barkatzeko eskatuz, ondo esanak gogoan hartzeko erregutuko nizuke.

Xabier Kintana.

Euskal numeratione base dezimal -duna (berriro)

[Berriro publikatzen dut hemen lehengoa zeren nahi izan bait dut ipini letra italikoz zegoena italikoz zeren ahaztu zitzaidan hori egitea.]

Nola lehenagokoan izkiriatu nuenean spot hau "Euskal numeratione base dezimal -duna" zeinak erangin zuen gutun bat ganik akademiko Xabier Kintana zein gutun nik gero ezarri nuen spot independente batean emanik relevantzia propioa gutunari, ba halaxe nahastu ziren erantzunak -prinzipalki nireak eta Erroteta-renak- geratu zirela hola erantzunak gai berari -numerationeari euskaraz- barreiatuak bi spotetan, an originala eta an gutuna hon Xabier Kintana. Hori desegokitasun hori konpondu gurarik dut berriro hona ekarten spot bakoitza independenteki asmoarekin ez daitezen nahastu kommentarioak.

Halan ba, hauxe zen orduko spota.
-------------------------------------------------------------------------------
Seguruenez gehienok admititzen dugu ze noiz bait dugu erabiltzen numeroak euskaraz, asko eta ako, larregi, gara tronpatzen edo konfunditzen numeroekin euskaraz. Baldin ari bagara telephonoan horiek problemak dire areagotzen, handiagotzen. Berba batean ze, euskal numerationea -systema numeriko hogei base -duna- da desegokia, ezegokia inkluso gu euskaldunontzat izanik euskalduna edozein adineko. Orain arte esan dudana da expressione factual bat, soil konstatatione bat ezin dena hartu nola eretxi subjektivo bat.

Bada orduan, nahirik superatu hau handicap hau edo diffikultatea kin bere ondorio latzak' etorri zait gogora hauxe ze euskal zorginak kontatzen zituztela lehen hamar numeroak manera paranormal hontan:

baga (ba-ga)
biga (bi-ga)
higa (hi-ga)
laga (la-ga)
boga (bo-ga)
sega (se-ga)
zai (za-i)
zoi (zo-i)
bele (be-le)
harma tiro pum

hortik, guk gaurko euskal zorgin modernook, eratorri ahal dugu hau beste lista numeriko modernoa, erabiltzeko hamarren multiploak. [Jada urtarrilean bururatu zitzaidan hau oraintxe dakart publikora apirilean]

birmar (bi-r-mar), 20
hirmar (hi-r-mar), 30
larmar (la-r-mar), 40 (edo laurmar)
bormar (bo-r-mar), 50
sermar (se-r-mar), 60
zarmar (za-r-mar), 70
zormar (zo-r-mar), 80
belmar (be-l-mar), 90

eta horietarik dira sortzen beste guziak errazki, aise eta diaphanoki komprensibleak

birmar 20,

birbat 21,
birbi 22,
birhiru
23,
birlau 24,
birbost
25,
birsei
26,
birzazpi
27,
birzortzi
28,
birbeatzi
(birbederatzi) 29

hirmar 30,

hirbat 31,
hirbi 32,
hirhiru 33,
hirlau 34,
hirbost 35,
hirsei 36,
hirzazpi 37,
hirzortzi 38,
hirbeatzi (hirbederatzi) 39

larmar 40, (edo laurmar)

larbat 41, (edo laurbat)
larbi 42, (edo laurbi)
larhiru 43, (edo laurhiru)
larlau 44, (edo laurlau)
larbost 45, (edo laurbost)
larsei 46, (edo laursei)
larzazpi 47, (edo laurzazpi)
larzortzi 48, (edo laurzortzi)
larbeatzi (larbederatzi) 49 (edo laurbeatzi, laurbederatzi)

bormar 50,

borbat 51,
borbi 52,
borhiru 53,
borlau 54,
borbost 55,
borsei 56,
borzazpi 57,
borzortzi 58,
borbeatzi (borbederatzi) 59

sermar 60,

serbat 61,
serbi 62,
serhiru 63,
serlau 64,
serbost 65,
sersei 66,
serzazpi 67,
serzortzi 68,
serbeatzi (serbederatzi) 69

zarmar 70

zarbat 71,
zarbi 72,
zarhiru 73,
zarlau 74,
zarbost 75,
zarsei 76,
zarzazpi 77,
zarzortzi 78,
zarbeatzi (zarbederatzi) 79

zormar 80

zorbat 81,
zorbi 82,
zorhiru 83,
zorlau 84,
zorbost 85,
zorsei 86,
zorzazpi 87,
zorzortzi 88,
zorbeatzi (zorbederatzi) 89

belmar 90

belbat 91,
belbi 92,
belhiru 93,
bellau 94,
belbost 95,
belsei 96,
belzazpi 97,
belzozrtzi 98,
belbeatzi (belbederatzi) 99

Systema hau -hau systema berri hau- ote litzateke gu euskaldunontzat lagungarri, aringarri eta gutiago komplikatua ezen systema zaharra eta systema zaharkitua, systema khronologikoki desphasatua eta evidenteki lar guti effizientea?

Thursday, May 05, 2011

Kritikea ganik akademiko Xabier Kintana buruz systema numerikoa eta beste enparauak (berriro)

Nola lehenagokoan izkiriatu nuenean spot bat titulatzen "Euskal numeratione base dezimal -duna" zeinak erangin zuen gutun bat ganik akademiko Xabier Kintana zein gutun nik gero ezarri nuen spot berri intependente batean emanik relevantzia propioa gutunari, ba halaxe nahastu ziren erantzunak geratu zirela hola erantzunak barreiatuak bi spotetan, originalekoan eta gutunean hon Xabier Kintana. Hori desegokitasun hori konpondu gurarik dut berriro hona ekarten spot oringokora akademiko Xabier Kintanaren gutuna zeinetan egiten da kritikea ki nik esan duena buruz numerationea euskaraz. Halan nahastu ez daitezen arlo edo spot biak, hemen doana orain da ba gutun kritikoa hon Xabier Kintana nire aurreko spotari.

Halan ba, hauxe zen orduko spota.
-------------------------------------------------------------------------------
Ikusirik ze akademiko Xabier Kintanak egin kritikea ki "Euskal numeratione base dezimal -duna" agertua blog hontan' ikusirik agertu zela, nuela hori kritikea zatitua -hiru partetan zatitua- eta uste izanik ere ze hobe dela agertzea kritika hori guzia batean unitate batean eta ere kontuan harturik nor ganik datorren -Xabier Kintana akademikoa eta aski relevantea gainera nire ustez akademikoen artean- hortakoz ba dugu berriro hona ekartzen delako kritika hori, baina guzia bloke batean.

Gainera nola dagoen aski okupatua sartzeko bera Xabier hemen blogean bera bere baitarik' geuk, neuk dut argitaratzen. Honelaxe bait diost Xabierrek "Nire mezua blogean sartzeari buruz, laburki esango dizut. Nik ez dut ohiturarik horrelako mezuak zabaltzeko, eta egia esan, asti handirik ere ez, Euskaltzaindian zer egin franko baitut. Edonola ere, horrela nahi izanez gero, ene baimen osoa duzu zerorrek zeure blogean sartzeko.".

Hemen ba akademiko Xabier Kintanaren mezua:

Erramun adiskidea, agur:

Zure azken proposamena, euskarak hogeinaka zenbatzeko duen sistema aldatzekoa, jaso dut. Eskerrik asko. Ondo dakizunez, zenbait gauzatan zurekin bat natorren arren, euskaraz kultura eta zientzi hitzen idazkeran, neurri batzez, jatorria eta etimologia ahal den neurrian errespetatzeko, adibidez, beste gauza askotan, ordea, iruditzen zait bide erabat okerretik zabiltzala, inguruko hizkuntza batzuetan agertzen den sintatxi eta baliabide indoeuroparrak euskarari aplikatu eta onarrarazteko gehiegizko ahalegin horretan, adibidez. Horiek gureak baino hobeak balira bezala.

Alde batetik, jakizu, oraindik konturatu ez bazara, munduan erabiltzen diren giza hizkuntza naturaletatik, euskararen tipologiakoak, hots, eranskariak, alde handiz, kopuruz ugarienak direla, Europan, indoeuroparren etorreratik, bertoko panorama alderanztu bada ere. Horien artean japoniera, turkiera, suomiera, georgiera, Amerikako jende jatorren hizkuntza gehien-gehienak (kitxua, nawatla...) dituzu, eta guztiek, zeinek bere eremuan, zibilizazio handia eta kultura aurrerapen nabarmenak adierazteko balio izan dute. Alde horretatik, ez dakusat zergatik aldatu beharko geniokeen gure hizkuntzari bere tipologia, berezkoa, propioa eta historikoa izateaz gainera, egokia baita, eta absurdoa da mundu honetan inork inoiz egiten saiatu ere egin ez dena kasketaldi bategatik gu egiten hastea.

Jakizu, gainera, tipologiak ez duela zer ikusirik hizkuntzak zibilizazioa eta kultura adierazteko daukan ahalmenarekin, eta, denboran zehar, berezko eboluzioaz, tipologia aldatu duten hizkuntza ezagun batzuk izan direla (egiptoera, txinera [lehen eranskaria, gero monosilabikoa],ingelesa [orain arte flexiboa, baina monosilabismorako gero eta joera nabarmenagoa erakusten du], euskara [antzina, batzuek susmatzen dutenez behintzat, flexiboa, arabiera edo latina bezala; gaur eranskaria]). Barnealdatze horiek izaten direnean, ordea, berezko eboluzio kolektiboagatik gertatzen dira, elementu gramatikal eta sintaktikoen eraldaketa korapilatsu askoren eraginaz; baina sekula ez pertsona baten apeta edo kapritxoagatik.

Adibide asko aipa niezazkizuke, baina aski izan bitez ondoko hauek. Badira generorik ez duten hizkuntzak (txinera, japoniera, georgiera edo, neurri batez ingelesa) euskararen antzera, eta badira, beste batzuk, maskulino eta femeninoaz gainera, neutroa ere dutenak (greziera, hebreera, arabiera, alemana, errusiera...), Afrikako bantu hizkuntzen klase-sistema are korapilatsuago eta neurri handiz zehatzagoak ere alde batera utzirik. Espainola,italiera, errusiera edota alemana bezalako hizkuntzek, bestalde, aditz konjugatuak dituzte, adizkera bakoitza, neurri handiz, pertsonarekin kideturik egonez. Ingelesak, txinerak edo japonierak, ordea, ez dute adizkera pertsonaletan konkordantziarik (euskarazko "nik jateko, zuk jateko, berak jateko" gisa, zehatzagoa den "jan dezadan, jan dezazun, jan dezan..." formen ordez. Baina horretan bada oreka-erregela bat: forma sintetiko berezi eta laburrak erabiltzeak aldean adizkera berezi horiek buruz ikasteko zailtasun handiagoa dakar, eta forma analitiko 'errazagoek' aldiz, perpausan elementu lagungarri gehiago metatzera behartzen gaituzte, esaldia luzatuz: a) sal diezaiozun b) eros ziezazkiguten eta a')zuk gaur berari gauza bat saltzeko; b') haiek guri gauza horiek erosteko.

Agerian dago gaztelaniaz neutrorik ez dagoela (lo bueno, lo grande gisakoak ez dira neutroak, kolektiboak baizik, hots, 'gauza onen edo handien multzoa'), eta, beraz, ikuspegi horretatik espainol, frantses, italiar edo ingeles erdaldunek, neutroa duten edo gorde duten hizkuntzekin konparatuz gero, urriagoak, pobreagoak dira edota adierazkortasun eskasagoa ageri dute. Agian bai, baina horietariko inori bururatu al zaio sekula, genero neutroa berredukitzeko edo eskuratzeko ahaleginik egitea? Txinatarrik egon al da inoiz, beren adizkera monotono eta pertsona guztientzako berdin horiei 'pobrezia linguistiko' iritzita, beren aditzak pertsonaz pertsona konjugatzeko proposatu duenik? Ez dut behin ere horrelakorik entzun, ez eta irakurri ere.

Alderantziz, segur naiz, maskulino eta femeninorik ez izatea, neutrorik edo adizkera konjugaturik ez izatea "erraztasun" mesedegarritzat daukatela. Errusiarrek artikulurik ez izatea abantaila jotzen duten bezalaxe. Adizu, bakoitza den bezalakoa da, eta hitz berriak inorengandik jaso edo imitatzean hizkuntza bat aberats daitekeen arren, moda, gustu pertsonal edo lotysa edota inferioritate-sentimenduetan oinarriturik nazioak ezin bizi daitezke mimetismo hutsaz, beren burua beste baten kopia izaten ahaleginduz.

Azkenik, eta sentitzen dut hau esatea, euskarazko zenbatze-sistema aldatzeko ahalegin horretan, beranduxe heldu zara Mediterraneoa aurkitzera. Gauza bera, eta antzeko izenekin gainera, Sabino Aranak berak proposatu zuen duela ehun urte baino lehenago. Eta begien bistan dago zer nolako arrakasta eskasa izan duen, ideologia aranistako zenbait ikastolatan hogei, berrogei, hirurogei edo mila jatorren ordez inoiz berramar, laramar,seiramar eta anei modukoak proposatu eta bultzatu nahi izan arren. Pixka bat atzeraturik egotea barkagarria izan daiteke,Erramun, baina gaur egunean ehun urteko atzerapenaz ibiltzea barkaezina iruditzen zait, erabat.

Duela zenbait urte, Txillardegiren omenaldiko talde-lan baterako, artikulu bat idatzi nuen, zenbatzeko sistemei buruz. Bertan argi erakusten zen hogeikako sistema, kontinente guztietako gizakiok esku-oinetan ditugun hogei hatz-behatzetan oinarritua, mundu osoan hedaturik egon dela, eta orain ere badagoela (georgiera, bretoiera, maien hizkuntza...). Gainera, irakaskuntza, kanpo-interferentziarik gabe, beren mintzairan lantzen eta garatzen duten neurrian, inork ez du horregatik arazo berezirik izaten gauzak ikasteko. Ikusi dudanez, jada norbaitek horixe gogorarazi dizu frantsesaren etsenplua jarrita. Sistema hogeitarretik hamartarrera igarotzea oinetakoak janztearen ondorioa izan bide zen, oinak estalirik edukitzean, behatzak, 11-tik 20ra kontuak egiteko gidari gisa, begien bistan gelditzen ez zirelako. Halere, jende askok aurreko sistemaz segitu zuen kontatzen, bai eta antzina hamarkakoa zutenak (keltak edo frantsesak adibidez) hogeikakora pasatu ere.

Erramun adiskidea, Etxeparek bertso batean dioena parafraseatuz "zentzatzeko adina badukezu zuk ere" esango nizuke. Txakurrari hamazazpi hanka topatzen ibili barik, premia handiago eta larriagoak dauzka, zoritxarrez, gure hizkuntza gaixoak, horrelako pitxikerietan denbora galtzen jardun gabe.

Ongi izan eta, gaizki esanak barkatzeko eskatuz, ondo esanak gogoan hartzeko erregutuko nizuke.

Xabier Kintana.