Wednesday, April 27, 2011

Kritikea ganik akademiko Xabier Kintana buruz systema numerikoa eta beste enparauak

Ikusirik ze akademiko Xabier Kintanak egin kritikea ki "Euskal numeratione base dezimal -duna" agertua blog hontan' ikusirik agertu zela, nuela hori kritikea zatitua -hiru partetan zatitua- eta uste izanik ere ze hobe dela agertzea kritika hori guzia batean unitate batean eta ere kontuan harturik nor ganik datorren -Xabier Kintana akademikoa eta aski relevantea gainera nire ustez akademikoen artean- hortakoz ba dugu berriro hona ekartzen delako kritika hori, baina guzia bloke batean.

Gainera nola dagoen aski okupatua sartzeko bera Xabier hemen blogean bera bere baitarik' geuk, neuk dut argitaratzen. Honelaxe bait diost Xabierrek "Nire mezua blogean sartzeari buruz, laburki esango dizut. Nik ez dut ohiturarik horrelako mezuak zabaltzeko, eta egia esan, asti handirik ere ez, Euskaltzaindian zer egin franko baitut. Edonola ere, horrela nahi izanez gero, ene baimen osoa duzu zerorrek zeure blogean sartzeko.".

Hemen ba akademiko Xabier Kintanaren mezua:

Erramun adiskidea, agur:

Zure azken proposamena, euskarak hogeinaka zenbatzeko duen sistema aldatzekoa, jaso dut. Eskerrik asko. Ondo dakizunez, zenbait gauzatan zurekin bat natorren arren, euskaraz kultura eta zientzi hitzen idazkeran, neurri batzez, jatorria eta etimologia ahal den neurrian errespetatzeko, adibidez, beste gauza askotan, ordea, iruditzen zait bide erabat okerretik zabiltzala, inguruko hizkuntza batzuetan agertzen den sintatxi eta baliabide indoeuroparrak euskarari aplikatu eta onarrarazteko gehiegizko ahalegin horretan, adibidez. Horiek gureak baino hobeak balira bezala.

Alde batetik, jakizu, oraindik konturatu ez bazara, munduan erabiltzen diren giza hizkuntza naturaletatik, euskararen tipologiakoak, hots, eranskariak, alde handiz, kopuruz ugarienak direla, Europan, indoeuroparren etorreratik, bertoko panorama alderanztu bada ere. Horien artean japoniera, turkiera, suomiera, georgiera, Amerikako jende jatorren hizkuntza gehien-gehienak (kitxua, nawatla...) dituzu, eta guztiek, zeinek bere eremuan, zibilizazio handia eta kultura aurrerapen nabarmenak adierazteko balio izan dute. Alde horretatik, ez dakusat zergatik aldatu beharko geniokeen gure hizkuntzari bere tipologia, berezkoa, propioa eta historikoa izateaz gainera, egokia baita, eta absurdoa da mundu honetan inork inoiz egiten saiatu ere egin ez dena kasketaldi bategatik gu egiten hastea.

Jakizu, gainera, tipologiak ez duela zer ikusirik hizkuntzak zibilizazioa eta kultura adierazteko daukan ahalmenarekin, eta, denboran zehar, berezko eboluzioaz, tipologia aldatu duten hizkuntza ezagun batzuk izan direla (egiptoera, txinera [lehen eranskaria, gero monosilabikoa],ingelesa [orain arte flexiboa, baina monosilabismorako gero eta joera nabarmenagoa erakusten du], euskara [antzina, batzuek susmatzen dutenez behintzat, flexiboa, arabiera edo latina bezala; gaur eranskaria]). Barnealdatze horiek izaten direnean, ordea, berezko eboluzio kolektiboagatik gertatzen dira, elementu gramatikal eta sintaktikoen eraldaketa korapilatsu askoren eraginaz; baina sekula ez pertsona baten apeta edo kapritxoagatik.

Adibide asko aipa niezazkizuke, baina aski izan bitez ondoko hauek. Badira generorik ez duten hizkuntzak (txinera, japoniera, georgiera edo, neurri batez ingelesa) euskararen antzera, eta badira, beste batzuk, maskulino eta femeninoaz gainera, neutroa ere dutenak (greziera, hebreera, arabiera, alemana, errusiera...), Afrikako bantu hizkuntzen klase-sistema are korapilatsuago eta neurri handiz zehatzagoak ere alde batera utzirik. Espainola,italiera, errusiera edota alemana bezalako hizkuntzek, bestalde, aditz konjugatuak dituzte, adizkera bakoitza, neurri handiz, pertsonarekin kideturik egonez. Ingelesak, txinerak edo japonierak, ordea, ez dute adizkera pertsonaletan konkordantziarik (euskarazko "nik jateko, zuk jateko, berak jateko" gisa, zehatzagoa den "jan dezadan, jan dezazun, jan dezan..." formen ordez. Baina horretan bada oreka-erregela bat: forma sintetiko berezi eta laburrak erabiltzeak aldean adizkera berezi horiek buruz ikasteko zailtasun handiagoa dakar, eta forma analitiko 'errazagoek' aldiz, perpausan elementu lagungarri gehiago metatzera behartzen gaituzte, esaldia luzatuz: a) sal diezaiozun b) eros ziezazkiguten eta a')zuk gaur berari gauza bat saltzeko; b') haiek guri gauza horiek erosteko.

Agerian dago gaztelaniaz neutrorik ez dagoela (lo bueno, lo grande gisakoak ez dira neutroak, kolektiboak baizik, hots, 'gauza onen edo handien multzoa'), eta, beraz, ikuspegi horretatik espainol, frantses, italiar edo ingeles erdaldunek, neutroa duten edo gorde duten hizkuntzekin konparatuz gero, urriagoak, pobreagoak dira edota adierazkortasun eskasagoa ageri dute. Agian bai, baina horietariko inori bururatu al zaio sekula, genero neutroa berredukitzeko edo eskuratzeko ahaleginik egitea? Txinatarrik egon al da inoiz, beren adizkera monotono eta pertsona guztientzako berdin horiei 'pobrezia linguistiko' iritzita, beren aditzak pertsonaz pertsona konjugatzeko proposatu duenik? Ez dut behin ere horrelakorik entzun, ez eta irakurri ere.

Alderantziz, segur naiz, maskulino eta femeninorik ez izatea, neutrorik edo adizkera konjugaturik ez izatea "erraztasun" mesedegarritzat daukatela. Errusiarrek artikulurik ez izatea abantaila jotzen duten bezalaxe. Adizu, bakoitza den bezalakoa da, eta hitz berriak inorengandik jaso edo imitatzean hizkuntza bat aberats daitekeen arren, moda, gustu pertsonal edo lotysa edota inferioritate-sentimenduetan oinarriturik nazioak ezin bizi daitezke mimetismo hutsaz, beren burua beste baten kopia izaten ahaleginduz.

Azkenik, eta sentitzen dut hau esatea, euskarazko zenbatze-sistema aldatzeko ahalegin horretan, beranduxe heldu zara Mediterraneoa aurkitzera. Gauza bera, eta antzeko izenekin gainera, Sabino Aranak berak proposatu zuen duela ehun urte baino lehenago. Eta begien bistan dago zer nolako arrakasta eskasa izan duen, ideologia aranistako zenbait ikastolatan hogei, berrogei, hirurogei edo mila jatorren ordez inoiz berramar, laramar,seiramar eta anei modukoak proposatu eta bultzatu nahi izan arren. Pixka bat atzeraturik egotea barkagarria izan daiteke,Erramun, baina gaur egunean ehun urteko atzerapenaz ibiltzea barkaezina iruditzen zait, erabat.

Duela zenbait urte, Txillardegiren omenaldiko talde-lan baterako, artikulu bat idatzi nuen, zenbatzeko sistemei buruz. Bertan argi erakusten zen hogeikako sistema, kontinente guztietako gizakiok esku-oinetan ditugun hogei hatz-behatzetan oinarritua, mundu osoan hedaturik egon dela, eta orain ere badagoela (georgiera, bretoiera, maien hizkuntza...). Gainera, irakaskuntza, kanpo-interferentziarik gabe, beren mintzairan lantzen eta garatzen duten neurrian, inork ez du horregatik arazo berezirik izaten gauzak ikasteko. Ikusi dudanez, jada norbaitek horixe gogorarazi dizu frantsesaren etsenplua jarrita. Sistema hogeitarretik hamartarrera igarotzea oinetakoak janztearen ondorioa izan bide zen, oinak estalirik edukitzean, behatzak, 11-tik 20ra kontuak egiteko gidari gisa, begien bistan gelditzen ez zirelako. Halere, jende askok aurreko sistemaz segitu zuen kontatzen, bai eta antzina hamarkakoa zutenak (keltak edo frantsesak adibidez) hogeikakora pasatu ere.

Erramun adiskidea, Etxeparek bertso batean dioena parafraseatuz "zentzatzeko adina badukezu zuk ere" esango nizuke. Txakurrari hamazazpi hanka topatzen ibili barik, premia handiago eta larriagoak dauzka, zoritxarrez, gure hizkuntza gaixoak, horrelako pitxikerietan denbora galtzen jardun gabe.

Ongi izan eta, gaizki esanak barkatzeko eskatuz, ondo esanak gogoan hartzeko erregutuko nizuke.

Xabier Kintana.

Monday, April 25, 2011

Euskal numeratione base dezimal -duna

Seguruenez gehienok admititzen dugu ze noiz bait dugu erabiltzen numeroak euskaraz, asko eta ako, larregi, gara tronpatzen edo konfunditzen numeroekin euskaraz. Baldin ari bagara telephonoan horiek problemak dire areagotzen, handiagotzen. Berba batean ze, euskal numerationea -systema numeriko hogei base -duna- da desegokia, ezegokia inkluso gu euskaldunontzat izanik euskalduna edozein adineko. Orain arte esan dudana da expressione factual bat, soil konstatatione bat ezin dena hartu nola eretxi subjektivo bat.

Bada orduan, nahirik superatu hau handicap hau edo diffikultatea kin bere ondorio latzak' etorri zait gogora hauxe ze euskal zorginak kontatzen zituztela lehen hamar numeroak manera paranormal hontan:

baga (ba-ga)
biga (bi-ga)
higa (hi-ga)
laga (la-ga)
boga (bo-ga)
sega (se-ga)
zai (za-i)
zoi (zo-i)
bele (be-le)
harma tiro pum

hortik, guk gaurko euskal zorgin modernook, eratorri ahal dugu hau beste lista numeriko modernoa, erabiltzeko hamarren multiploak. [Jada urtarrilean bururatu zitzaidan hau oraintxe dakart publikora apirilean]

birmar (bi-r-mar), 20
hirmar (hi-r-mar), 30
larmar (la-r-mar), 40 (edo laurmar)
bormar (bo-r-mar), 50
sermar (se-r-mar), 60
zarmar (za-r-mar), 70
zormar (zo-r-mar), 80
belmar (be-l-mar), 90

eta horietarik dira sortzen beste guziak errazki, aise eta diaphanoki komprensibleak

birmar 20,

birbat 21,
birbi 22,
birhiru
23,
birlau 24,
birbost
25,
birsei
26,
birzazpi
27,
birzortzi
28,
birbeatzi
(birbederatzi) 29

hirmar 30,

hirbat 31,
hirbi 32,
hirhiru 33,
hirlau 34,
hirbost 35,
hirsei 36,
hirzazpi 37,
hirzortzi 38,
hirbeatzi (hirbederatzi) 39

larmar 40, (edo laurmar)

larbat 41, (edo laurbat)
larbi 42, (edo laurbi)
larhiru 43, (edo laurhiru)
larlau 44, (edo laurlau)
larbost 45, (edo laurbost)
larsei 46, (edo laursei)
larzazpi 47, (edo laurzazpi)
larzortzi 48, (edo laurzortzi)
larbeatzi (larbederatzi) 49 (edo laurbeatzi, laurbederatzi)

bormar 50,

borbat 51,
borbi 52,
borhiru 53,
borlau 54,
borbost 55,
borsei 56,
borzazpi 57,
borzortzi 58,
borbeatzi (borbederatzi) 59

sermar 60,

serbat 61,
serbi 62,
serhiru 63,
serlau 64,
serbost 65,
sersei 66,
serzazpi 67,
serzortzi 68,
serbeatzi (serbederatzi) 69

zarmar 70

zarbat 71,
zarbi 72,
zarhiru 73,
zarlau 74,
zarbost 75,
zarsei 76,
zarzazpi 77,
zarzortzi 78,
zarbeatzi (zarbederatzi) 79

zormar 80

zorbat 81,
zorbi 82,
zorhiru 83,
zorlau 84,
zorbost 85,
zorsei 86,
zorzazpi 87,
zorzortzi 88,
zorbeatzi (zorbederatzi) 89

belmar 90

belbat 91,
belbi 92,
belhiru 93,
bellau 94,
belbost 95,
belsei 96,
belzazpi 97,
belzozrtzi 98,
belbeatzi (belbederatzi) 99

Systema hau -hau systema berri hau- ote litzateke gu euskaldunontzat lagungarri, aringarri eta gutiago komplikatua ezen systema zaharra eta systema zaharkitua, systema khronologikoki desphasatua eta evidenteki lar guti effizientea?

Wednesday, April 20, 2011

Hiru ahalegin baina ezin

Hasi naiz irakurtzen intenzioarekin amaitzeko artikualua -eta ere gozatzeko dakarrenaz- baina nola lehenbiziko paragraphoan aurkitu dut eragozpen insalvableak utzi dut, utzi behar izan dut azkenean. Hiru bider ahalegindu naiz ulertzera lehenbiziko paragraphoa baina gerartu naiz gabe, ulertu gabe.

Hemen nire estropezua (Gara, astelehena 18 apirila)


Zalantza daukat aurrezki kutxetako agintzaileak, Hego Euskal Herrikoak behintzat, enpresetakoak baino biziagoak izanda emakumeen balioaz jabetuta onarturik duten edo erakunde horietan lana, familia eta norberarentzako denbora adiskidetzeko filosofia baliabide zehatz eta eskuragarrietan gauzatuta duten.

Tuesday, April 19, 2011

Zein da gutien txarra? SOV, SVO edo OVS

Pensa zagun nola exemplu adierazgarri ezen Tarba-ko (Tarbes), Bigorra aberats bat datorrela Iruinera San Ferminak iragaitera baina daudela hotel on eta luxuzko guztiak okupatuak daudelarik soil libre geratzen hotel guti txar batzuk zeintzu berak ez ditu maite. Baina situationeak derrigorturik behar izan du hautatu azkenean txar direnetarik hotelik gutien txarra.

Halaxe, halatsu gertu zait niri ere dudalarik irakurri hau titularra dagoena emanan an SOV strukturea,

  • Eskuz binakako txapelketako finalak %23,6ko ikusle kuota izan zuen EAEn

S (Eskuz binakako txapelketako finalak)
O (%23,6ko ikusle kuota)
V (izan zuen)

lekuzko komplementua (EAEn)

baina dudalarik pasatu hori titularra beste bi aukeretara (SVO eta OVS strukturak) non horiek aukerok ere utzi nauten desgustura, ez gustura.

[SVO da neuri prinzipioz gehien gustatzen zaidana zeren bait da informativoki onena datekeena eta OVS zein uste dut dela aukera artifiziala euskaran sortua kontrara, ez hartu gurarik SVO strukturea, noiz "tamalez" refusatu behar dugun "geure-geurea" dena SOV izanik baina hau gurea aski lar desinformativoa]

Izanik SVO hauxe
  • Eskuz binakako txapelketako finalak izan zuen %23,6ko ikusle kuota EAEn

eta OVS beste hau
  • %23,6ko ikusle kuota izan zuen EAEn eskuz binakako txapelketako finalak

Eta halan ez dakit zein aukeratuko nukeen baldin balego neure esku hautua. Zein ote da onena, informativoena eta aski naturala dena? Euskarak -hizkuntzak berak, courpus-ak- ba ote du zailtasunik informatzeko egoki antzean euskalduna?

Nola galdutu bait dugu lehenbizian zein da titular gutien txarra? Nik ez nuke konvenziturik erantzun ahalko. Nola jarri hiru aukerok rankinean, ranking informativoan?

Monday, April 18, 2011

Biak aldiberean bizirik: OVS eta SVO

Nola bizitza personalean generalean' on den varietatea, esaterako varietatea an alimentuak, hala ere ona da izatea possibilitatea an varietatea an arlo syntaktikoa ere' izanik eskura aukera syntaktiko differenteak arabera geure komenientziak, sartu gabe an bide monotono monolithiko lar aspergarria.

Ikusi ahal dugu hori varietatea, varietate edo aukera syntaktikoa redaktatzekoa an notizia bat non aurreko azalean da erabiltzen OVS struktura syntaktikoa baina aitzitik barnean non jorratzen bait da notizia hori zabalago da erabiltzen SVO strukturea.

Halantxe dio azalean, OVS erabilirik

Bildu inpugnatzea PPrekin hitzartu duela baieztatu du Rubalcabak

O (Bildu inpugnatzea PPrekin hitzartu duela)
V (baieztatu du)
S (Rubalcabak)

eta barnean erabilirik SVO dator bestea modu hau

Rubalcabak baieztatu du PPrekin hitzartu duela Bildu inpugnatzea

S (Rubalcabak)
V (baieztatu du)
O (PPrekin hitzartu duela Bildu inpugnatzea)

Baina bi aukeron artean, aukera syntaktikoak redaktatzeko' esaten al ahal dugu dutela qualitatea informativo berbera? Ranking informativoan al dira bi informatione horiek valore eta valio informativo berekoak?

Berba batean, al dira SVO eta OVS strukturak identikoak informativoki? Ez al du importantziarik galdera horrek? Ez al da struktura bat informativoagoa edo yago informativoa eta bestea gutiago informativoa, izanik ere biak informativoak baina nivel informativo -dunak?

Friday, April 15, 2011

Inzidente orthographikoak euskaran

Azken egunekin ari gara irakurtzen sarri inzidente hitza zeren Frantzian izaniko gertakari armatu bat hartu zuten batzuk nola inzidente eta batzuk ez izanik konforme kin adjektivatione hori' ari gara ba sarri irakurtzen buruz "inzidente" delako hori.

Baina kontua da ze hori berba hori ari garela irakurtzen pean intzidente formea euskaraz.

Jakiteko litzateke non euskaldunen artean esaten da inzidente eta nortzuen artean intzidente. Zeren nire ustez hori berbea

(in) incident
(fr) incident
(it) incidente
(es) incidente

da inukatuzkoa ze lexikalki dela hartu behar euskaraz, batetik delako hitz international bat eta bestetik batez ere zeren euskaldunok bait dugu erabiltzen euskaraz berba egiterakoan. Orduan esan dezagun ze ez duela problemarik lexikalki hitz horrek hartua izateko euskaraz; nahiz hiztegi askok ez dakarren hori berbea.

Baina, sarturik arlo orthographikoan, determinatzeko bere orthographia egokia euskaraz, zergatik ez da kontuan hartzen realitate soziala mende hontakoa eta ondorioz izkiriatu

inzidente?

Non dago euskararen "inteligentsia" kulturala, non ditu horrek "inteligentsiak" -Akademiak, ...- bere parametro kulturalak eta kontaktua kin euskal Herria eta ere populua?

Irakurri ahal dira ere inkongruentziarik asko nola hemen Lekeition kontuan harturik lekuko dialektoa ezen izango direla "udabarri kontzertuak". Baina mendebal euskaraz, nola ere beste dialektoetan euskaraz, ez da esaten kontzertua baizik konzertua.

Noago gagozela kulturalki euskaldunok bidaiatzen lanopean bezala, alderrai gaituela eroaten "inteligentsiak" tik bide malkar lar desegokiak. Non da, beraz, zentzuna? Utz ditzagun bide virtual antzuak eta zoztortsuak zapart.

Wednesday, April 06, 2011

... gutiago amaituak (eta II), beheranzko graduatzaileak

Lehenago ere idatzi nuen kin titulu hau berbera, urtarril azkenetan, non ari izan nintzen buruz graduatzaileak, beheranzko gradauatzaileak.

Oraikoan ostera nahi ditut ekarri exemplu batzuk irakurriak tik liburu bat frantzesez zeina bait da gainean diabetisa' zeren beharbada nik egin beharko diot kasu eman eta kontrolatu nire glukosea odolean, hemendik aitzina harik hil naitean. Nola han Grezian Gabonetan eskura izan nuen hori liburu hori idatzia frantzesez horkoak dira exempluok non agertzen dira -frantzesez- graduatzeile beheranzkoak.

Phraseak dagoz hartuak tik

La diététique du diabète” ganik Dr Éric Menta, ISBN13 : 978-2-916784-79-3

  • Quand ces mécanismes sont moins eficaces, le diabète apparaît. (p 15)
  • L’hyperglycémie rend également le sang moins fluide. (p 28)
  • Les symptômes vasculaires du diabète sont donc moins violents, moins spectaculaires, mais une fois installés, leur traitement est beaucoup plus defficile car la chirurgie est souvent impossible sur des petits vaisseaux. (p 29)
  • Nous avons vu, dans le chapitre sur les mécanismes du DNID, que lóbésité, en faisant gonfler les adipocytes les rend moins sensibles à l’insuline. (p 42)
  • Ceux dont l’IG (L’index glycémique) est bas ont un effet moins marqué sur le sucre sanguin. (p 52)
  • Le cacao (aliment très gras) contient surtout de l’acide stéarique qui est moins néfaste sur le plan cardio-vasculaire mais qui fait tout autant grassir. (p 58)
  • Les acides gras mono-insaturés sont particulierèment favorables à la santé. Ils ont un rôle bénéfique sur le plan cardiovasculaire mais aussi sur le diabète. Ils sont moins “protecteurs” que les acide gras poly-insaturés mais ils n’ont aucun rôle néfaste pour la santé. (p 59)
  • Aucune huile n’est moins “grasse” qu’une autre. (p 59)
  • Contrairement au déjeuner, le repas du soir sera moins riche en protéines (donc en graisses anaimales) et apportera plus de elucides complexes (ce qui limtera les hypoglycémies nocturnes et permettra une nuit plus sereine). (p 70)
  • Le protéines animales seront moins représentées le soir. (p 71)
  • Un fruit peu acide ajouté à un yaourt de soja nature et une cuillère de germe de blé moulu. (p 72)
  • De plus, ils s’associent souvent assez bien avec des fruits peu acides (pommes, fraises, pèches …). (p 72)
  • Parmi lis raisons du fameux French paradox, selon lequel les Francçais sont moins touches par les infarctus que leurs voisins qui présentent les memes facteurs de risqué (cholésterol élevé …) on évoque notre diversité alimentaire. (p 77)
  • Il est déjá prouvé qu’une consummation accrue de de fruits et légumes permet de lutter contre l’hypertension artérielle et que consommateurs régulliers de céréales complètes ont moins de rique de Developer un diabète de type II. (p 78)
  • Les vitaminas synthétiques sont souvent moins actives ou moins bien absorbées. (82)
  • Mais ne pensez pas pouvoir remplacer un traitement médicamenteux por un traitement natural. Ces derniers sont moins puissants et deviennent insuffisants à partir d’un stade avancé de la maladie. (p 85)

Nola eman baina euskaraz mezu hauek? Gogora etortzen zaizkit bi lagun egin lezatekenak lan hau ederki zeren duten ezagutza handia frantzes hizkuntzan. Bada, nahi balute eta guztion eskergarri ea animatzen diren, bai Paulo Agirrebaltzategi eta ere Luis Berrizbeitia.

Zain gagoz bada zuen apportazioari, batertu gabe beste edozein.