Suspense (eta suspenso) orthographikoak euskaraz

Euskaraz ba direla problemak eta aski serioak antza ez du kasik nehork ukatzen ze esaterako honela amaitzen du akademiko Ibon Sarasolak noiz ari da buruz euskara kommunikativoa edo komprensivoa gainera ari da ere buruz zer komeni zaion euskarari (esanik zer egin ahal da noiz ez da ongi ulertzen textua zeren ez bait dago ongi redaktatua)

Beste alternatiba, kasu guztietan, esaldia bi edo hiru aldiz irakurtzea da, irakurriaren irakurriaz anbiguotasun guztiak desegin arte. Hauta beza irakurleak berak zer komeni zaion. Eta zer komeni zaion euskara idatziari.

Pello Esnal euskalzaleak eta ere peritoak hon styloa ez du ukatzen daukala (daukazala edo dauzkala) euskarak problemak ze izkiriatu du ondokoa

Eta asmoa euskara komunikatiboa lantzea izanik, jarrai dezagun horretan, merezi du-eta. Korapilo asko ditu euskara idatziak askatu beharrekoak.

Nabarmenduak letra gizenaz' bi aipuetan dira nik eginak. Nahi izan dut egin bi aipu hauek agertzeko ba dago euskaran zer hobeturik eta findu beharrekorik. Hori esanik dezadan kommenta zerbait buruz euskararen orthographia aipaturik titular bat gaurko prensan zeina da

Suspensezko eleberri honetan ez diot bakerik ematen irakurleari. (Alberto Ladron Arana, autorea hon novelea Arotzaren eskuak).

Noiz gaurko normen arauz [n+ s = nts] behar litzeteke izkiriatu suspentse. Hara hau da hizkuntza bat -euskara- eukitea suspensean, suspense orthographikoan. Gero artikuluan agertzen da izkiriaturik erritmo ordez rhythmo edo bedere ritmo; batean transgreditu bada normea izkiriaturik suspense ordez suspentse zergatik ez da era berean trasgreditu normea (norma illogikoa) izkiriaturik rhythomo edo txarrenean ere ritmo ordez erritmo barbaroa eta arrotza tzat euskal phonetikea?

Gainera antza, ikusi dugun lez, ba du euskarak "suspense" gehiagorik ere. Beharko dira / lirateke zeozer egin eta paraphraseatuz akademiko Ibon Sarasola reesan ozenki behar da ikusi zer komeni zaion euskarari. Hori baldin merezi badu gure interesik euskarak.

Konkordantzia hon objektu plurala an verbua, euskaraz

Adi egonez gero aisa da ikustea eta detektatzea zelan euskaraz verbu auxiliarreko flexionetan ez dira beti sartzen sartu behar liratekeen komponente edo variable guziak, esaterako askotan falta ohi da -askotan, esan nahi bait da sarri edo ez beti, usu- objektu pluralaren markea. Esan beharrean sagarrak saldu ditut esan ohi da -bai, ohi- sagarrak saldu dut. Halan adi egonez gero esan dudan lez televiosonean noiz berba egiten dute herritarrek ikusi ohi da hori phenomenoa, zein phenomenoa hedatzen da sozietateko kapa differenteak.

Halan gaur, esaterako, noiz berba egin du hak sukaldari Martin Berasategi explikatuz ez zela joango Donostiatik Kataluiniara bizitzen esan du -ikus televisioneko videoa- "hemen bizi naiz, hemen daukat lagun handiak".

Izan ala ez "inkorrektua" (?), holakoetan, ematen da informatione kantitate berdina batean zein bestean, [daukat lagun handiak, dauzkat lagun handiak; jan dut sagarrak, jan ditut sagarrak], informationerik ez da galtzen eta da laburrago eta errezago, horixe gatik erabili ohi da gainera. Zergatik "konkordatu behar da derrigorrez eta obligatorioki", noiz realitatean euskaldunok ez dugu beti konkordatzen flexione verbala? Realitatea ez da monolithikoa (mono + litho, harri + bakar) baizik variablea eta variatua, da gure realitatea hon euskara' poliedrikoa, ari delarik euskara evolutionatzen direktione jakin baterantz' rantz modu erosoagoa eta bizkorragoa emititzeko informationea.

Ez al dute eman behar akademikoek -Akademiak- realitateari -realitate kambianteari- bere leku behar duena eta rekonozimendua? Zergatik ez? Euskarak eta euskaldunok eskertzen luke.

Ez badugu prestatzen eta egokitzen euskara' ezingo du aurrera egin an mundu modernoa

Irakurri dut artikulua hon zuzendari hon euskarazko egunkaria Martxelo Otamendi titulatzen Poltika maiuskulekin, baina benetakoa. Hori artikulua irakurri dut gustura ze redaktatzean da argia eta informationea ematen du zuzen gabe hyperbole asko. Baina konturatu naiz eta hortara dator nire oraiko hau reflexionea ezen agertu da askotan hitzak suberanismo eta suberanista eta ni zain nengoen ea zelan izkiriatuko zuen suberania edo soberania hitza eta uste ukan dut ez zuela hori izkiriatuko baina bai azken aldera agertu da honela subiranotasun. Guziok ongi dakigun lez suberania-rako erabili ohi dira beste disparate handiak euskaraz, handiagoak ezi subiranotasun. Politikoek behar dutela erabili ongi vokaburario politikoa da argi daukaguna gehienok behintzat argi modu theorikoan, ze handia da ikustea gero praxian zer ikusi ohi dugu, noiz gero eskapatu behar izaten dugu rat erdal textuak argi bila eta klaritate konzeptual. Subiranotasun hitza eta suberania hitza ez dira synonymo, hori argi.

Suberania nola beste hitz asko dator latinetik eta holan esaten da:

(in) soveranity
(al) Souväranität
(fr) souveranité
(it) soveranità
(es) soberanía
(pt) soberania
(rs) suverinet [eginik translitterationea -uste dut ongi- tik aphabeto kyrillikoa]

Honekin agertu nahi dut -gabe sartu ezertan kontra Martxelo Otamendi- izanik hori bai hau mezua repetitivoa zoritxarrez nolako problema handia eta gravea daukan euskarak an mundu lexikala.

Gehiago irakurrik ohartu naiz eta gogoratu beste problema batekin ezen euskarak duena an syntaxia. Ze phrase hontan ikusten da argiro eta diaphanoki:

[Dio, ari dela buruz atzoko kommunikatua hon ETA]

Atzoko urratsa ezin da ulertu Lizarra-Garaziko prozesua gabe, Anoetako belodromoko eskaintza gabe, Nazio Eztabaidagunea gabe, Ibarretxeren proposamena gabe, Espainiako Kongresuaren ebazpena gabe eta beste ekimen batzuk gabe.

Hemen ikusi ahal dugu zein handicap handia dauka hak hizkuntza postposivo batek eta hori dela problema baita handi eta grave bat daukana euskarak, zein lehenengo behar da ikusi eta identifikatu eta gero -nahi balitz eta ahal balitz- soluzionatu. Ze skandalu barik izkiriatu ahal da ere hontara izanik askoz ulertzen errazago.

Atzoko urratsa ezin da ulertu gabe Lizarra-Garaziko prozesua , gabe Anoetako belodromoko eskaintza, gabe Nazio Eztabaidagunea, gabe Ibarretxeren proposamena, gabe Espainiako Kongresuaren ebazpena eta gabe beste ekimen batzuk.

Guzi hori gatik, seinalaturik bi euskararen problema handi lexikala eta syntaktikoa (oraikoan gabe aipatu hain absurdua den orthographikoa, velodromo belodromo), titulatu dut nire hau reflexionea Ez badugu prestatzen eta egokitzen euskara' ezingo du aurrera egin an mundu modernoa zeren ihesi eskapatuko zio populationea beste hizkuntza hobe eta errazgo batzuetara nola ja pasatzen ari da eta hori da historikoki konstante bat.

Nik salatzen dut

Ikusirik eta irakurririk hau titulua Nik salatzen dut etorriko zaikeo bati baino gehiagori gogora J'eccuse izkiriatua hak Emile Zola frantzesak an L'aurore egunkaria 1898 urtean buruz Dreyfus affaira, baina nire oraiko honek ez du deus zerikusirik edo relationerik kin hain gorabehera importanteko artikulua (Dreyfus affaira) salvu koinzidentzia lexikala baina ez semantikoa. Nirea da asko (edo askoz) gutiago importantea eta tranzendentala baina aitzitik ba du edo bedere ba duke bere importantzia handia -beti relativoa- an euskara.

Hau guzia diot ze irakurri dut (Berria, domekea 19 martxoa 2006, Igandea supplementua) artikulua titulatzen Prozesu kriminalak zeinak du subtitulua

"Nazioarteko Zigor Auzitegia: mundu ordena berriaren zaindari" liburuaren egileak Slobodan Milosevicen aurkako epaiketa oinarrizko bermeak bete gabe abiarazi zela salatu du.

Phrase honen, phrase bakar honen, strukturea da

"Nazioarteko Zigor Auzitegia: mundu ordena berriaren zaindari" liburuaren egileak Slobodan Milosevicen aurkako epaiketa oinarrizko bermeak bete gabe abiarazi zela salatu du.

Beraz bada hau da strukturea

(... ) egileak (....) salatu du.

Hau da phrasea bere laburrean. Nik diodana eta salatzen' da ze dago lar urrundurik egileak ganik bere verbua salatu du, sobera urrunduak. Hortara (edo luzeago, horretara) redaktatzea sarturik tartean horren "lukainka luzea" da kaltegarri tzat euskara eta betez ere gu irakurle euskaldunok. Hori nahi nuen salatu, j'accuse, akkusatzen dut.

Litzateke, esaterako, asko errezago (edo, askoz errezago) ulertzen gabe urrundu subjektua ganik verbua, hontara

"Nazioarteko Zigor Auzitegia: mundu ordena berriaren zaindari" liburuaren egileak salatu du Slobodan Milosevicen aurkako epaiketa oinarrizko bermeak bete gabe abiarazi zela.

Realitate syntaktiko plurala an euskara

Arratsaldeko televisioneko ETBko informativoan (martitzena 14 martxoa 2006) mintzatu dira buruz orai da 500 urte jaio zen San Frantzisko Xabierrekoa eta informatu dute nola dago eliza bakarra an Nafarroa Garaia bere izenean hain zuzen Baztan ibarrean an Azpilkueta herritxoa. Eliza hortarako bidea da meharra arras eta ezin dira gurutzatu bi auto sorturik hola problemak batez ere orai noiz visitanteak dira anizko. Halan explikatu du ere hango gizon adineko batek esanez ze dirua lortzea konpontzeko bide hori ez da horren aisa ze tzat UPN (eta aipatzen dut litteralki): Baztanen rentabilitate politikoa du guti, esan nahirik horrekin ze ez da izanen hain erraz lortzea behar litzatekeen dirua konpontzeko eta zabaltzeko bidea tu elizea hon San Frantzisko Xabierr (sic).

Euskaran dago korrektore sobera eta asko, eta nik uste gehienak edo guziak, txartzat hartzen lukete hori syntaxia ze rentabilitate politikoa du guti. Baina nik galdetzen dut zergatik? Joan behar da -edo behinik litzateke theorikoki bedere- gana gizon hori eta behar zaio erran dela mintzatu gaizki?

Ba dira possibilitate syntaktiko differenteak aukeran

Berria egunkariko lehen paginan ikusi ahal da (Berria, zapatua 4 martxoa 2006) hau titularra:

Hamasi PANen eta Israelen akordioa errespetatzeko eskatu dio Moskuk

Goiko titular hori da ulertzen nahiko asko zaila eta ulertu ahal ez dena golpera lehendabizian, aitzitik barruko orrietan agertzen da hori titular berbera beste modu batean non da asko errezago ulertzen:

PANen eta Israelen arteko akordioak errespetatzeko eskatu dio Moskuk Hamasi

Zein bigarren hau izan ahal zen laburrago eta lehengoaren hitz berekin holan:

PANen eta Israelen akordioa errespetatzeko eskatu dio Moskuk Hamasi

Ikusi ahal den lez eginik komparaketea ez dago possibilitate bakarra redaktatzeko titularrak eta modu batzuk dira hobeak ezi besteak tzat irakurlea. Beste forma hobeago bat da seguru hauxe:

Moskuk eskatu dio Hamasi errespetatzeko PANen eta Israelen akordioa
edo
Moskuk eskatu dio Hamasi errespetatzeko akordioa hon PANen eta Israelen artekoa
edo
Moskuk eskatu dio Hamasi errespetatzeko akordioa artean PANen eta Israel

Parallelismo bat eginik kin phrasearen strukturea egingo dut hemen ipini beste phrase bat arruntagoa.

1) Robertori Manuren eta Estherren amodioa errespetatzeko eskatu dio Albertok

2) Manuren eta Estherren amodioa errespetatzeko eskatu dio Albertok Robertori

3) Albertok Robertori eskatu dio Manuren eta Estherren amodioa errespetatzeko

4) Albertok Robertori eskatu dio errespetatzeko Manure eta Estherren amodioa

5) Albertok eskatu dio Robertori Manuren eta Estherren amodioa errespetatzeko

6) Albertok eskatu dio Robertori errespetatzeko Manuren eta Estherren amodioa

7) Albertok eskatu dio Robertori errespetatzeko amodioa hon Manu eta Esther

8) ......... 9) .......

Dudarik ez dago ze modu batzuk ba dira asko informativoago ezi besteak eta haintzat hartu beharko litzateke irakurlea, euskal irakurlea. Zor zaion errespetuz.

Zorionez, poztekoa

Gaur irakurri dut an Berria egunkaria lehenengo pagina printzipalean nola egunkariko titular printzipala hau (Berria, eguena 2 martxoa 2006):

Estrasburgok dio "ehiza leku ona" dela
Europa atzerriko zerbitzu sekretuentzat

eta poztu naiz ikusirik erabili duten syntaxia, ze izkiriatu ahal zuten hontara edo honelatsu an modu txarragoa:


Atzerriko zerbitzu sekretuentzat Europa "ehiza leku ona" dela dio Estrasburgok

Seguru, bigarren modu hau ere ez dago txarto baina bai zailago ulertzen. Beraz poztu naiz eta nire aldetik zorionak.

Komparaketa visuala

Batzutan ematen diot vistazo bat artikuluei izkiriatuak per Anjel Lertxundi kolumnistea an Berria eta harritzen naiz ze konturatzen naiz edo naizela irakurle aski txarra edo ez du aski ongi pasable redaktatzen hak gure Angel Lertxundi. Eta buruz darabilen lexikoa, zein da exponentea egun erabili ohi denarena, aurkitzen naiz koskekin eta estropezuekin.

Gaur (Berria, eguaztena 1 martxoa 2006) izkiriatu du bere kolumnan artikulua titulatzen Altruistak, zeinetatik hartzen dut hemen aipua:

Ez da hain paradoxikoa ere etorkizun berri erredundantziazkoa prestatzeko modu zahar klasiko hori: familia girorik gabeko ...

Ez da explikatione lar luzea beharko explikatzeko ze irurtzen dugu gehienok -salvu itsuak eta ...- begiekin visualki. Halan noiz irakurtzen dugu erredundantziazkoa da berba nahiko luzea tzat gure begiak, aparte kommentu ze esan daroagu euskaraz: ... etorkizun berri redundantea prestatzeko ...

Gure begietan ez da berdin irakurri erredundantziakoa edo redundantea, ez horixe.

Bestetik esan ze nik ezin ahal izan dut ulertu bere phrasea edo zer dioen, mesedez inork argitu eta lagundu ahal balu niri, ze hara phrasea:

Berripaper honek zuziri baten moduko titular bat, bizi ditugun garaion argigarria, zekarren atzo: 'Nuevo Futuro elkarteak bere langileen erdiak kaleratu nahi ditu'. Langileak kale gorrira botata etorkizun berria eraiki? Ez da hain paradoxikoa ere etorkizun berri erredundantziazkoa prestatzeko modu zahar klasiko hori: familia girorik gabeko 60 bat neska-mutil jasotzen dituen elkartearen sortzaileak, Bizkaiko oligarkiak, badu halako altruismoen eskarmenturik. Zer dio hemen Lertxundik, hemen textu gizenean. Jakin nahi nuke jakin zer dioen.