Televisionean, tv-n, konkretuki Euskal Telebistan nengoela ikusten marrazki bizidunak entzun dut ze batek saltzen zuen komuneko paperak eta besteak galdetzen du saltzaileari ea zenbatean dagoz erroiloak.
Guziok ba dakigu ezen nola Euskal Herrian euskaldunetarik nehork ez du sekula hitz hori holan esaten baizik rollo edo roilo. Ez dakidana da zergatik ez da hori haintzat -[hain-tzat]- , den bezalakotzat hartzen, hartzen soziologikoki den bezalakotzat.
Da egitea destaina bat euskarari esatea ezen rollo hitza dela euskaraz erroilo edo erroilu. Hori esan daroenak ez dute hartzen haintzakotzat euskaldunon euskara eta txarrago dena existenzia soziologiko zero duen hitza -erroilo edo erroilu- ipintzen dute hiztegietan eta televisionean eta ... nola balu existentzia soziologiko ehun, ukaturik realitatea. Hiztegiek behar dute reflexatu existenzia sozioligikoa, ala ez? Nork explika lezake holakorik, holako jokabide trakets illogiko funtsik gabekoa zein dago urrun, lar urrun zentzu kommunetik eta realitatetik, bedere euskaldunon realitatetik? Tendentzia honen aldekorik -[rifle / errifle, raro / arraro, ridikulo / erridikulo, rublo / errublo, ... ]- ba dago akademikoen artean, antza, bat baino gehiago gainera. Horietarik bat da, baldin txarto informaturik ez banago, Xabier Kintana ere zein beste puntu batzutan izan da eta da vanguardista positivo bat, baina hontan ez da vanguardistea baizik total kontrakoa.
Baina buruz hau puntua -rollo, roilu, roilo- zer argudiatu eta razonatu ahal luke logikoki eta konvinzenteki edozeinek, Kintanak edo bestek?
24 comments:
Adisquide Erramun,
Ibon Sarasola jaunac bere hiztegui erdara-euscara ZEHAZKI icenecoan ez du rollo/erroilo/erroilu hitza erabilcen:
rollo de papel higiénico
honela itzulcen du:
komuneko papereko bilkaria
Baina BILKARI hau, ordea, ez da agercen bere euscara-euscara EUSKAL HIZTEGIAn. Ez sarrera modura, ez eta hizteguiaren gorputzean ere.
Arraçoia begi vistacoa da. ROLLO ez idazteagatic BILKARI asmatu beharra dago, ceren ERROILU itsussieguia baita.
ROLLO osso auquera ona içan liçateque, ceren eguiazco bakarra baita.
Arras puristac dira!
Ivan d'Etcheverry
Orain, Erramun, consulta bat eguin nahi derauçut nire EUSCAL HIZTEGUIAri buruz.
Begira bi sarrera hauec cein agercen diren Ibon Sarasolaren EUSKAL HIZTEGIAn:
abadetu, abade edo abadetu, abadetzen da-du ad.
1 Monasterio bateko buru bihurtu
2 Apaiztu
abadetze, abadetu ad.-aren aditz izena
Nirean berdin agercen dira bi sarrera hauec, baina laburragotuco ditut honela:
Lehenengoa:
abadetu, abadetze da-du
1 Monasterio bateco buru bihurtu
2 Apaiztu
Bigarrena:
Eçabatu eguinen dut ceren infinitivo hori lehenengoan agercen baita, participioaren ondoan:
abadetu, abadetze da-du
ABADETZEN jarcea ez liçateque beharrezcoa, ceren asqui baita -n bat eranstea infinitivoari. ABADETUCO ere ez da certan agertu behar, ceren regularqui ondorioztatzen baita. Eta ABADE forma cein erabilcen baita dadi-deça verboequin erraz erdiets daiteque.
Cer iruditzen çaiçu?
Niri lastoa.
Eçabatu behar diren horiec kencea mechanicoqui eguiten ahal dut, beraz ez da neholaco lana enetaco.
Ivan d'Etcheverry
Irakurri dut gustura interviewa egin dutena Xabier Amuritza-ri an Berria egunkaria -gaur, apirila 20, or 44 eta 45- interviewa zein da interesatea nola gauzarik gehienak hon Xabier Amuritza etxanotarra.
Gagozkiola niri interesatzen zaidan puntua -r hutsetik hasten diren hitz modernoak- dio bere interview hortan:
... Baina ez da izan nire kezka nagusia. Idaztea ruina izan da niretzat. Baina orain erretiratuta nagoenez, eta ruinetara dedikatzeko askatasuna eta denbora daukadanez, horretan emango ditut nire azken urteak.
Eta beherago esaten du:
Dantza doinuak izango dira gehienak, plazan kantatzen ez direnak, beste kolore eta erritmo bat dutenak.
Eta baita:
Une pozgarrienetarikoa ere bai: txapela irabazi nuen. Baina gero izan ziren erreakzio erreakzionario batzuk.
Hemen esaten du Xabier Amuritza euskaldun euskalzaleak batean ruina baina beste leku batean ostera erritmo eta erreakzio eta erreakzionario.
Arlo hontan Xabierrek ba daki zer egin behar da, pasatu Rubicon ibaia baina berak batzutan pasatzen dut -ruina- baina beste batzutan atzean, ibai ertzean geratzen da kikilduta adorerik gabe iragaiteko Rubicona' trangeditzeko normea berak egoki ikusten ez duena, egiteko berak uste daroena ezen esan eta izkiriatu: ritmo (edo agian hobe, nire ustez, rhythmo), reakzio eta reakzionario.
Zeren gogoratzen naiz zer ziostan Xabierrek, Xabier Amuritzak behin ezen
"hara Erramun gure aititaren biraititak esango xoan beharbada erriplea baina nik xinoat riflea".
Uste dut gogoratuko dela bera ere kommentario hortaz zeinean ere zioen ere ezen euskal hitzak direla berez luzeak eta ondio luzeagotzen direla eskuinetik ipinirik deklinationea, zein nik Erramunek deitzen dut propiokiago postpositione adjunktua zeren ez da deklinatzen hitzik euskaraz propioki, eta holako hitzetan ez zela komeni luzatzea delako hitza oraino gehiago tik ezkerra ezarririk er + -...
Beraz, nik uste, behar genduke igaro, iragan, pasatu, zeharkatu, ... gehiago Rubicon ibaia, illogiko ikusten dugun normea edo normak noiz-ere ez dakarren horrek iragiteak kalterik baizik mesederik eta energia berritzaile positivoa hizkuntzari, euskarari.
Ezin egon ahal gara eta bizi paralytiko beldurrez Rubicona, beharko dira egin eta eraiki zubiak eta iragan "Rubicon ibaia", ahal dela traumarik gabe zeinek ez dio mesederik egiten nehori.
Caicho Erramun,
Neuc ere, ceure modura, goicean iracurtu dut, haguitz bozcario handiz, Xabier Amuritzari eginicaco intervista hori.
Ene ustetaco, erritmo, erreakzio eta erreakzionario BERRIAcoec berec hala idatzi dituzte, baina ez dirade jalgi Amuritzaren ezpainetaric.
Çagoz ondo!
Ivan d'Etcheverry
Josu ez dut uste ezen Berria-koek ipini dituzte erritmo, erreakzio eta erreakzionario hitzak ordez ritmo, reakzio eta reakazionario eta pase forala eman edo indulgenzia ruina-ri. Xabier Amuritza ere da lar disziplinatua izenean ez dugula jokatu behar bakoitzak geure kasa. Seguru bai ba nago eta nator bat zurekin ze bere ezpainetatik ez dutela irten horiek hitzak baina bai ostera bere lumatik.
Edozelan ere berak Xabierrek argitu ahal luke hori nahi balu kommentario labur batekin (kin kommentario labur bat).
Hala bedi nahi balu.
Hara! eztabaida hau irakurtzea ez da, ez "rollo" bat izan! (barrea)
Kristina.
p.s.: nik, "roilo", "rollo" erabiltzen ditut; "bilkari" ez dut erabiltzen, baina gustatu zait betitik, polita da.
Ongi etorri aspaldiko Kristina.
Kontua ez da esatea ze rollo esateko gustatzen dela "bilkari" baizik da behar dute izan hiztegiak rebote bat hon realitate soziologiko konstatablea (rebote bat realitate soziologiko konstatablearena). Jakinik gainera ze rollo hitzak du existanzia soziologiko ehun -%100- eta bilkari hitzak existentzia soziologiko zero -%0-.
Edozelan ere rollo hitzarena da exemplu edo exponente bat soil. Dakigun lez Akademia -kin eta arartez akademikoak- orai ari da hitegia determinatzen an e letrea, orai behar du erabaki -baina ez pontifikalki, kapritxozki, irrazionaliki eta falsuki- esaterako den euskara korrektuan rifle edo errifle. Eta hontan konkretuki ba dakit esaterako Xabier Kintanak hobesten duela errifle, guziak illogikoki eta realitatetik kanpo' realitate konstatabletik.
Zer iruditzen zaiu Kristina hori? Problematikea, problematika osoa? Zer hori hon e letratik hasi behar ez duten hitzak -hasten ez direnak nola konstatatu ahal dugun errazki-: rifle, rublo, rugby, radiologia, ...?
Eta hori hon ezen hiztegiek behar dute reflexatu realitate lexikala? Kristina zer duzu uste?
Ziur al zaude, Erramun, "rollo"-ren existentzia soziologikoa dela %100? Noski ari zara Espainiako Euskal Herriaz, ezta?.
Bestalde, baitezpada izan behar da hiztegi bat ispilu' realitate soziologikoaren? Ez zenuke, esaterako, onartuko proposamen berrien hiztegi bat, zeinek eskain baileza hautabide bat ordezkatzekotz Ipar eta Hego Euskal Herriak zatikatzen dituzten mailegu espainol eta frantses exklusivoak hitz' euskaraz eratu berriekin?
Gilen arras da interesantea planteatzen duzuna, bai bata eta ere bestea.
Lehenengoaz, buruz rollo hitza, ea erabiltzen den euskaraz %100 rollo' konsziente nintzen ze ez zela hori holan absolutuan baina nahitara hori holan bota nuen hala ere. Seguruenez "iparraldean" ez dateke holan esaten, nik hori xuxen ez dakit; baina rollo esaten da frantzesez rouleau (eta inglesez roll) eta ondorioz horrelatsu esaten ohi da hango euskaran ere (bai ezta Gilen, zuk zer diozu). Baina esan nahi dudana da ze euskal hiztegiek behar lukete agertu -beti ere berba eginik generalean eta ez begiraturik absolutu totalen infinitesimalei- hitzak dutenak konstatatione bat sozietatean eta populuan. Ala zuk, Gilen, uste duzu ezetz?
Bigarren puntuari buruz non aipatzen duzu "desbatasuna" dagoena zenbait hitzetan artean euskara hegoaldekoa eta iparraldeakoa diotsut ze hori da problema real bat baina magnitudez eta beharbada ere importanziaz ez dena horren gravea eta transzendentala. Baina, hor puntu konkretu hortan ere, aipatzen da problemea, aipatzen duzu problemea -nola ere aipatu izan du jada hak akademiko Ibon Sarasolak ere- baina problema hori ez da quantifikatzen, esaten zenbat da handia eta importantea, zeren bakoitzak du bere quantifikationea, magnitudea eta gravetate relativoa.
Gogoan dut nola egin nuenean nire presentationea hon nire liburu Arrotzhitzak an azokea hon Durango -1998- zegoen publikoan akademiko Patxi Goenaga eta irten zuen kolokioan gai horrek -daudela hitz batzuk direnak esaten differente iparaldean eta hegoaldean: esantza / gasolina, ... eta mordoxka bat baina ez asko nire ustez, relativoki esan nahi dut. Nik kommentatu nuen ze ez dago ondo baizik txarto ibiltzea asmatzen bilibolo hitzak horren aitzakian eta behar litzateke lehenengo egin lista handi bat -ez txikia soil agertzeko zein da problemea, izanik ere hori problema reala- detektatuz horiek desbatasunak gero asmatzeko beharbada "batasuneko" hitzak. Esan nuen eta esan nion publikoki akademiko Patxi Goenaga-ri ze zirela problemak soil aipatzen -nola Sarasolak edo bestek- baina ez quantifikatzen eta dimensionatzen gero ikusteko euren importantzia eta ondorioz beharbada hartu bideren bat. Baldin nahi bagenu batasuna lehenik behar zela ikusi non huts egiten duen batasunak eta konkretatu kin lista handi bat hori desbatasuna. Gustatu zitzaion nik esanikoa jaun Patxi Goenaga akademiokoa eta esan zuen han publikoan Durangon ze haintzat hartzen zuela nik esana eta eroango zuela Akademiara.
Baina pasatu dira beatzi urte eta ez dira egiten ere hasi lista hori nik dakidala. Metodologia da okerra. Lehenik detekta zagun desbatasunak eta gero a posteriori ahaleginduko gara aurkitzen solutionea "horri" baldin merezi badu eta ahal badugu, jakinik beti ere ez gagoz lar sobera energiaz eta behar dira gorde eta reservatu gure energiak tzat beste probleme gehiago graveak. Detekta zagun konkreta eta delimita problemea. Ala ez, Gilen?
Problema ez dago berez hitzetan, nahiz azaleratzen den partikularzki hitzetan.
Baina sakonduz gero apur bat jago, hitzetatik jauzten gara konzeptuetara, eta orduan klar ikusten da abismua baitago Espainiako eta Frantziako euskaldunen artean, zeren hauek frantsearen gainean eraikitzen baitute beren euskara, eta guk berriz espainieraren gainean.
Azken batean kontua da diglosia edo dependentzia kulturala, zeinaren eraginez bilakatzen baikara alfer eta aizinant, eta valiatu beharrean geure hizkuntzaren baliabide proprioak, eskubeteka hartzen ditugu besterenak, baita gauza normala.
Galdera da, euskarak segituko al du bi hizkuntza horien menpean, ala beregain jarriko da eta sistema proprioa sortuko? Baina, ai, sistema proprioa eratzea ez da egiteko samurra.
Nik onar dezaket "rollo" euskaraz. Baina baita ere gaztelaniazko haren adiera guztiak?: komuneko papera, foto filma, hizketa aspergarria, sexu harreman laburra, zurruta bat... Denak dira "rollos" niretzat, inkorporatuko al ditut euskarara? Eta gauza bera frantses "rouleau"-ren adiera guztiak? Non jarriko dugu muga? Zer da euskara eta zer ez?
Lan errua egin beharrekoa, inondik ere, eta nolabait soziolinguistikaren kontrakoa, zeren hertsiki bagarraizkio realitate soziologikoari,orduan onartu beharko ditugu euskara izenaz romanze bi.
Zuk egiten duzun irakurketa realitate soziologikoaz da ere arbitrarioa, zeren "raba", "rollo" eta abarren ondoan defendatzen duzun sintaxia ez da inondik ere soziologikoa, ala bai?
Beraz delibera dezagun lehenik zein heinetan hartuko dugun soziologia eredu bezala, noiz merezi duen haren hartzea eredu bezala eta noiz ez, noiz den akiakula huts bat edo jarraibide segurua.
Euskara, neurri batean, hilda dago gaur egun, zeren ez baitu kapazitaterik sortzeko, solament imitatzeko eta mimetizatzeko. Aldarrikatzen dut inventatzeko eskubidea segurtatzekotz hizkuntzaren iraupena.
Ingelerak, adibidez, egunero inventatzen ditu hitzak eta konzeptuak izendatzen. Zergatik ez guk, txikiak garelako? Uste dut aski traumatizaturik eta menosturik utzi gaituela Aranaren eta haren jarraitzaileen garbizalekeriak, zeina egiaz ez zen diglosiaren adierazle bat baizik.
Nik esaten dudana da independentzia kulturala (betiere Okzidenteko kontextuaren barruan). Ez dakit izango garen gertu inoiz horretarako.
Diozun gehienaz konforme nagoela uste dut, Gilen. Baina nik planteatuak zuen edo du behintzat hemen hedadura eta dimensione anitzez mugatuagoa. Zu sartzen zara beste mundu batean, beste dimensione batean, beste galaxia batean non galdu ahal gara errazki eta divagatu lar, zein mundu, dimensione edo galaxian ni orai ez naiz ari.
Hala ere nik ez dut ukatzen sartu behar dugula reflexione handi eta "ethereo" hortan zein gainera iruditzen zait da eta izango litzateke guri provetxuzko baina ni ez naiz ari "planeta edo nahiago baduzu galaxia hortan". Ni naiz ari hemen post hontan buruz gorabehera askoz simpleagoak. Zeren hemen ukatzen dira, izanik ere ganik Akademia bat, punturik elementalenak eta inukatuzkoenak.
Behar da diotenez antza bietarik taktikaz eta ere strategiaz.
Gaia edozelan ere ez zen behintzat post hontan, nahiz beti ba dira gai trasversal inkontrolable batzuk, ez zen gaia hori hon differentziak artean frantzes kultura peko euskaldunak eta espainol kultura pekoak. Zen eta da egiten direla hitzekin barbaritate batzuk hitzekin hasten direnak r letratik: ridikulo, rupia, raba, radiante, ... eta horren antzekoak.
Aspaldiko Erramun, eta solaskideak,
Noski, ez dut uste norberaren gustuak parametro egokiak (erabakitzaileak, agian, hitz egokiagoa da) direnik hiztegien eraketan. Bai, errealitate soziolinguistikoa islatu behar dute, baina hiztegien beste izaera/erabilera ez da atzendu behar. Saiatuko naiz hurrengo egunetan sakonxeago azaltzen.
Kristina.
Kristina hau skribitu duzu
Bai, errealitate soziolinguistikoa islatu behar dute, baina hiztegien beste izaera/erabilera ez da atzendu behar. Saiatuko naiz hurrengo egunetan sakonxeago azaltzen.
Bai mesedez, Kristina, explika zazu zer da hori beste izaerea edo erabilerea. Ez dut sumatzen ere zer izan ahal da, zeri referitzen ahal zara. Zain naukazu / gauzkazu.
Adisquide preciatuac,
Albiste on bat eman nahi derauçuet.
Baldin baçoazte leku honetara:
http://euscara.wikispaces.com/AbbadieAphezak
eta cliccatzen baduçue APPEÇAC SOLDADO.mp3 gainean beheco textu ossoa ençuten ahalco duçue.
Ahots mechanicoa da, baina neuc irakatsi deraucot euscara classicoa iracurcen!.
Orthographicoqui moldatuac ditudan 338 euscal liburu classicoac automaticoqui iracurceco gai da.
Haur da, neuc erabilitaco programac textua mp3co ahots bilhacarazten du.
Haguitz berri ona euscal itsuendaco!
Ivan d'Echeberri
****************
Euskal itsuentzat eta edozeinentzat. Lan ona ez baldin bada ere possiblerik onena. Viva hi!
Erramun adisquidea,
Uste dut appalqui ecen neuc eguin ohi ditudan lanec oiharçun bat eduqui behar luquetela noiz edo noiz euscal pressan, haur da, BERRIAn. Ez al çaiçu iruditzen?
Jaquin nahi nuque cergatic gorrotatzen nauten hainberce neu hain chinchoa içanda.
Cambiamendu bat eguinen dut orthographia classicoan, baina jaquin nahi nuque çure iritzia:
TX representatzeco TCH erabili dut eta X representatzeco CH.
Aguian hobe liçateque anglesaren bidea non TX representatzen den CHrequin eta X, ordea, SHrequin.
Cer uste duçu çuc?
Ivan d'Echeberri
Ez dakit zer esan buruz horiek kambio orthographikoak. Nola ari bait zara an orthographia klassikoa hortan zeu ikusten zaitut jakitunago eta jantziago ezi ni. Ezin nik sail horan lagundu nahi izanik ere. Edozelan ez zait lar gustatzen, beharbada berria delako. Ez dakit.
Bestetik diozunaz buruz isiltasuna eta bazterketea ere ez dakit zer esan baizik ez dudala ulertzen ahal. Esango nuke soil direla kamikaze batzuk euskarena. Zer esan ahal da ere buruz nik skribitzen ditudan kritikak -kritika konstruktivoak eta positivoak- aipatuz Berriako titularrak? Zergatik ez dute deus esaten? Nik ez dakit baina seguru da hori isiltasuna zeren ez dute deus onik justifikatzeko eure jokabide makurra eta kaltagarria, jakinik gainera ari dira an bide oker eta kaltagarria. Nik holan interpretatzen dut.
DIZIPULU hitzac orthographia classicoan DICIPULU emaiten du, non evidentqui errata bat berceric ez baita. DISCIPULU da forma correctoa. Halaber, EBANJELIO mechanicoqui EBANGELIO bilhacatu da egoquiturico 338 liburu horietan barna. EBANJELIO forma modernoari EVANGELIO forma classicoa dagoquio.
JE eta JI orthographia classicoan GE eta GI dira, salvu eta cembait exceptioneetan: jesus, adjectivo, etc.
Ahosquera' espainol edo preferiblequi frantses erara eguin daiteque.
Azquenic TCHren ordez CH erabilico dut (echea, hemenche) eta CHren ordez X (xagu, quexa).
Adeitsuqui
Ivan d'Echeberri
Kaixo berriro, solaskideak, eta isilpeko bisitariak, barkatu atzerapena; honatx:
(barkatu, Erramun, zure euskararen moldean ezin naiz mintzatu momentuz; ia denek horrela egiten dizute- eta!)
labur besterik ez dut erantzunen, eztabaida luzeegi ez gertatzeko.
Laburrrean, beraz: Gilenekin ados nago, salbu euskara alderdi batean hilda dagoela diozun horretan, Gilen. Irtenbiderik errazena da horixe, eta ez dut inoiz ere ondo ikusi "euskara hilda dago" bezalakoak esatea, ezta hein batean bada ere, izan ere, hori esaten bada, fin-finki eta kontu handiz zehaztu behar da zertaz ari garen. Ez dugu, hitz batean esanda, adibide txarra eman behar. Guk, bereziki, guk.
Hala ere, Gilen, ados nago esaten duzun gainontzekoarekin.
Niri "bilkari" gustatzen zait, "hortzeskubila" gustatzen zaidan bezala. Baina "rollo" eta "erroilu" erabiltzen ditut.
"Bilkari" vs. "rollo" daukagula? Gilenek dioen moduan, ezberdindu ditzagun testuinguruak.
Eta Erramun, bokal epentetikoez...luze hitz egin daiteke, lan interesgarriak daude horri buruz. Nik hizkerei begiratzen diet, bereziki; gauden testuinguruan, Euskara Batuak hizkera horrekin dituen harremanei, hain xuxen ere. Hizkera hori mintzatzen den moldeari erreparatu eta inguruko Euskara Batuan hura jarraitu. Hizkera horretatik kanpoko Euskara Batuaren eremuan, aldiz, pentsatzen dut “erroilu” gisakoak egokiagoak direla. Dena den, arau fonologiko horrek gaurkotasun apala izateak ez du esan nahi, nire ustez, pentzetara joan behar dugunik; hizkuntza bizirik dagoela esan nahi duela uste dut, apalki. Eta guk ez genuke bizitasun horren gibelean geratu behar. Euskaldun askorentzat, epentetikoak baino ez dira esistitzen, eta errealitate soziolinguistiko horri eskutik heldu behar diogu; zergatik esango diegu “erroilu” txarto esanda dagoela?. Beti esango dut, nekatu arte errepikatuko, TESTUINGURUAK, TESTUINGURUAK dira kontuan hartu behar direnak, hiztunengandikio lehen eskuko informazioa. Beraz, ahal denean arauari jarraitu, baina ez dezagun bistatik galdu hiztunaren ahoa. “Erroilu” esan bada, alegia, arauari jarraitu zaiolako egin baldin bada, nire ustez ez da eskandalagarria. Eta erabakia hartu duenaz, edota gomendioa eman duen horretaz, uste dut, xumeki, lepoa beti bustiko zaiola...Zesarri Zesarrenak, ezta?
P.S.1: Erramun, Josuk diost Beskoitzera joanen zarela 28ko omenaldira; hala balitz, mesedez, argazki batzuk egingo al dituzu? Eman goraintziak Henri Duhauri nire partez, ikusiko bazenu. Eskerrik asko.
p.s.2: ez da, ez, hitz aspertu hau, "rollo" bat!
Kristina.
Horregatik hiztegiek funtzio asko betetzen dituztela iruditzen zait. Ez dut uste hitzak kutxetan sartzeko ("bakarrik", ez da hitz egokia) direnik.
Kristina.
Amaitzen duzu Kristina esanez honakoa non biltzen duzu zure ikuspuntua buruz e epenthetikoa –erradar / radar, erradio / radio, errally / rally, erramadan / ramadan, erranking / ranking, errapsoda / rapsoda, errenio / renio, ... – hasierako beraz horrekin:
Beraz, ahal denean arauari jarraitu, baina ez dezagun bistatik galdu hiztunaren ahoa. “Erroilu” esan bada, alegia, arauari jarraitu zaiolako egin baldin bada, nire ustez ez da eskandalagarria. Eta erabakia hartu duenaz, edota gomendioa eman duen horretaz, uste dut, xumeki, lepoa beti bustiko zaiola...Zesarri Zesarrenak, ezta?
Klarki ikusi ahal den lez zuk emaiten deraukozu preferentzia normeari eta uzten duzu aparte bigarren graduan bazterrean realitate soziologikoa soil begiratzeko eta soil jakiteko existitzen da. Ni izan gabe kontrario amorratua hon normea -hobesten bait du kriterio zabal irekiak, ez norma hertsiak- emaiten deraukot euskarari preferentzia preferentea, existitzen eta konstatatu ahal den hizkuntza realari. Esaten nuke ze zu zagoz joa normativitisak edo zaituela kutsatu hak virus normativoak, zauzkala gaitz horrek mende hartua, bizi zarela / zaretela pean syndrome gaitz hori; ezen zuretzat importanteago da normea -zeinak behr luke beti izan a posteriori realitatea- ezi realitate soziologiko konstatablea izanik ere betetzen dena %100, nola hemen kin rullo hitza. Realitateak sartu behar du, zure eta zuen irudiko, norma barruan gostarik gosta: redios; oina behar da egokitu zapateari eta ez zapatea oinari. Nire irudiko konzeptione hori da okerra eta ere arras kaltegarria tzat euskara edo ere edozein hizkuntza.
Bestetik esan ze ez dut ulertzen hori hon “lepoa beti bustiko zaiola...Zesarri Zesarrenak, ezta?”. Zer esan nahi duzu horrekin.
Ba dut gehiagorik ere esateko buruz zuk skribitua baina amaituko dut lista batekin hon hitzak zein Akademiak dakarz gabe e epenthetikoa bere Hiztegi Batuan:
radar
radio
raja
rally
ramadan
ranking
rapsoda
rapsodia
referendum [Berriakoek beti skribitzen dute erreferendum]
renio
robot
rock-and-roll
rodio
rol
ron
royalty
rubidio
rutenio
Iruditzen al zaizu Kristina ze segituz normea behar lukete hitzok agertu holan:
erradar
erradio
erraja
errally
erramadan
erranking
errapsoda
errapsodia
erreferendum [nola Berriakoek beti skribitzen bait dute: erreferendum]
errenio
errobot
errock-and-erroll
errodio
errol
erron
erroyalty
errubidio
errutenio
Zure hitzak segituz, Kristina, goiko hitz horiek “arauari jarraitu zaiolako egin baldin bada, nire ustez ez da eskandalagarria”. Zergatik goiko hitz horiek dute dispensea edo pase foral lexiko-orthographikoa? Zegatik? Ea zer argudiatzen duzu razionalki, Kristina.
Hauek dira, besteren artean, hain xuxen ere, denborarik ez izateak dakartzan ondorioak. Idazten dena ez dela ondo adierazita geratzen. Nik ez diot garrantzirik nagusiena ematen normari, ez dut uste halakorik esan dudanik; neure prozedura eta konbentzimendu dialektologikoen kontra arituko nintzateke-eta. Nik uste dut idatzi dudana argia dela, eta esan dudan bezala, Gilenekin ados nago orokorrean esaten dituen gauzen gehiengoarekin.
Erramun, ez dut posible erantzutea, azalpen luzexeagoa eskatzen duzula pentsatzen dut. Posible dudanean, zereginen zerrendan (geroz eta luzeagao den zerrendan) sartu baitut, erantzunen dizut.
Kristina.
Ondo dago Kristina erantzun zazu nahi duzunean eta astia hartzen ahal duzunean hortako. Konkretatzeko eta zentratzeko diotsut ze ari garena da buruz e epenthekiko hitzak.
Buruz dioena Gilenek da beste gai differente bat zeinaz zu zagozan konforme generalean berak dioenaz. Gogoratzen baldin bazara -edo bestela topatu- ikusiko duzu ze nik ere esana dut ze konforme natorrela kin Gilen, beti ere generalean. Orduan ba hori ez da diskordantziaren puntua behintzat gu bion artean. Gilenena zen planteatzen zuela behar zela eraiki euskararen munduan kultura beregain bat -eta nik gehituko nuke ere independentea zeren differenteak bait dira beregain eta independente- izan zezan ondorioz euskarak bizi proprio bat gabe dependentzia frantzes edo espainol hizkuntzetatik. Ze bere ustez hortik datoz divergentzia lexikalak euskaraz ezen nahiz-eta differentziak agertu an lexikoa horiek differentzia lexikalok dira ondorio eta konsekuentzia hon differentzia kulturalak. Baina ni mundu hortan -mundu ethereo hortan, niretzat behintzat ethereo den hortan- ez naiz sartzen hemen oraiko postean.
Beraz, Kristina, gaia da e epenthetikoak behar ditugun ezarri edo ez: rollo, rugby, rifle, rakhitismo, retroviral, eta ... anitz eta anitz zeintzuk ba dakigu nola erabiltzen dira artean euskaldunok bere variante dialektal guzietan. Astia duzunean bada erantzun zazu. Izanen da noiz egin eta etorriko da aukerea hortako. Trankil baina zain, Kiristina.
Zorrak kitatzen
[Agurrak hondartzatik bueltan, ea kolore pixkat hartzen dugun, nahiz ez dugun eguraldia horretarako lagun izan…]
1.- Hiztegiek errealitate soziolinguistikoaren pixkatxo bat islatu behar dutela iruditzen zait. Hiztegiek (adibidez, lexikografia-eskoletan ere ikasi nuen), ez dute hitzez beteriko kutxak izan behar; dena den, nik uste dut hiztegi mota asko egon beharko luketela, eta horrela, oraindik hobeto zerbitzatu ahal izango genituzke. Hiztegien “beste izaera/erbilera” aipatzen nuen horregatik, hain xuxen ere. Hiztegi bakoitzak bere erabilera dauka, eta nire uste apalean, arau nagusitik ateratzen diren adibideak jasotzen baditu (epentesirik gabeko hitzez ari naiz), ez da inondik ere hiztegi/hiztegigileen hutsa. Nire ustez, ondo begiratu behar zaio hiztegiaren sorrera-testuinguruari. Ez dut hau guztia ezeztatzen hizkuntzek eredu finkatua behar dutela esaten badut.
2.- Gilenek ekarri duen Ipar/Hego banaketa oso interesgarria da. Nik pentsatzen dut bi alderdietako (ez al da bat eta bakarra, ordea? mmm…) sentipenak ezagutu dituenak badakiela zertaz ari naizen, bien sentipenak bildu eta konturatuko gara arazoa ez dela konpontzen erraza. Bi erdarek indar handia dute hiztunengan, adibidez; euskararentzako eredu beregaina lortzea diozue, hiztunen hizkera behartu beharko genuke, baina aldi berean, eman ditzagun mailegurik (ez da hitz egokia, zer da mailegua eta zer ez? Beste egun baterako…) gabeko aukerak ere.
3,- Ez nago ados Gilenek euskara hainbat alderditan hilda dagoela dioenean, eta bere iraupena ziurtatzeko eredu beregaina behar dela esaten duenean. Baieztapen hauek finki argudiatu behar direla iruditzen zait. Eztiki hartu behar da hau guztia, nik, gutxienez, eskertuko nuke.
4.- Gainera, gaia muturrera eramango dut, zeren, badira, bai, euskara hilko dela dioten batzuek, nazkatuta nago! Pozik bidaltzen ditut lekutara! Eta euskaraz idazten dute! Zergatik ez dira pasatzen erdarara?
5.- Dena dela, nioen moduan, Gilenen hitz gehienen alde nago.
6.- Ahla denean, arauari jarraitu behar zaiola uste dut, niretzako behintzat, Euskaltzaindiak autoridadea eta errespetua daukat, eta miresmena zor diot, bere lana serioa da. Eta honekin batera baitezpadakoa ikusten dut hiztunaren ahoa eta jarrera kontuan hartzea. Hots, berriro diot, araua eta hiztunaren ahotsa, maila berean. Soziolinguistikari eta dialektologiari ere halaxe gertatzen zaie, nonbait esan nuen moduan, hots, araua eta hiztuna eskutik doaz, bide berean pasioan, baina bideko gauza ezberdinei ematen diete arreta. Eskutik, hala ere!
7.-Lepoa bustia…ba, Erramun, Euskaltzaindiak beti jasoko ditu kritikak, eta hori ona da, iritzi asko daude mundu honetan. Gauzak modu askotan egin daitezke.
8.- Berdin ondo esana daude “erroilu”/”roilu”, nik, testuinguruak ezberdinduko nituzke. Nik, nik neuk, neure euskaran, “e-“dunen alde egiten dut, horrela bota ditut beti, baina litekeena da oso berriak bazaizkit, nire hiztegian hitz horietarako aldera bikotza gordetzea. Testuinguruaz ezberdintzen ditut. Arau fonetiko-fonologikoa nigan? Momentuz ez dakit...
9.-Dakarzun zerrendaren baloraketa egiteko, nire ustez: a.-arauaren egoera, gaurkotasuna, emakortasuna aztertu; b.- hitz bakoitzaren izaera, testuigurua; c.-Euskara Batuaren barrenengo erabilera; d.-hiztunen erreakzioak. Diodan legez, maila berean denak, den-denak.
10.- Kontua ez da, “-zuk nork maite duzu gehiago, ama edo aita?”, baizik eta biak, araua eta “errealidadea”. Printzipioz, “e-“-dunen alde egingo nuke, delako eredua emateko orduan, baina hurbil-hurbiletik jarraituko nuke hiztuna, biok elkarren esanetara gaudela iruditzen zait-eta.
11.-Gogoeta honekin datorkit oso gai ona: ergatiboa desagertuko dela (desagertzen ari dela!) diote batzuek. Zer egin beharko genuke, euskara ikasten dutenei ergatiboa ikastea horrenbeste kostatzen zaien lagunen kasuan? Etxe euskaldunetan ergatiboa galtzen ari diren umeekin? Nire sute apalean, gomendatuko genuke ergatiboa erabiltzea, zalantzarik gabe, panorama gaiztoa izan arren, eta horren alde egingo genuke, baina hiztunak aldatzen badu, horra! Nolako sorpresak gordetzen digu euskarak?
Ia, Erramun, Josu, Gilen, eta isilpeko bisitariak, espero dut honek guztiak zuen nire aburuaren araberako zalantzak argitzea. Hala ez balitz, ba zer egingo diogu!
Kristina.
Post a Comment