Dudanean iracurri reflexione ondoco hau ganic Juan Luis Fernández Gutiérrez occurritu zait on litzatequeela ekartzea blog hontara ere (consultaturic berari aurretiaz eta harturic bere on eretchia re-publica dezadan hemen nire blogean) zeren causitzen dut nic dioena hor reflexionean dela osoqui interesantea eta gogoetatu beharrecoa. Beraz, hemen bere commentarioa
Euscarac Encartationeetan aurrera eguiteco gako batzuc
naffar ikuspeguitic
Juan Luis Fernández Gutiérrez, 2017co aphirila
jlfergut@gmail.com
Cer da naffar ikuspeguia delaco hori? Eta cer da naffarrera?
Hasteco eta behin, behar dugu contuan eduqui ecen mentalitate aldaqueta
baten aitzinean behar garela cocatu. Mentalitate bat hala berria nola çaharra
eguia erran, ceren ez baita gauça bat erabat berria hemen llaburqui explicatuco
dudana, baina bethitico contu bat egungo gure garaira ekarria, jarraipen batean.
Alzheimerrac jotaco guiçartean vici gara gu, erabat galdua baitute
euscaldunec memoria, ez baitaquite oro har Statu independent bat eduqui
dutenic, ezeta euscara unificatu national bat ere. Joannes Leiçarraga protestantac
hassitaco bideaz ari natzaiçue, bide bat ceinec ondoren jarraipenic ukan baitzuen
Contrarreformaco hurrengo mendeco idazle catholicoen escutic (Axular,
Materra, Etcheberri Ciburucoa, Pouvreau…), nola halaber XVIII. mendean
(Etcheberri Saracoa, Xurio, Haraneder…), XIX.ean (Inchauspe, Duvoisin,
Arbelbide…), XX.ean (naffar-laphurteraren bidea hautatu dutenac eta, adibidez,
Guetchoco Federico Krutwig) eta XXI. honetan ceinetan orain garen.
Bide hori cen, eta da, inguruco hizcunçetaco bide berbera. Erran nahi
baita, autore horiec guztiec ikussi çuten nola çuten jocatzen ondoan cituzten
hizcuncec eta hala jocatu çuten haiec ere, eguinez hizcunça litterario bat criterio
litterarioetan eraiquia, ceina ez den guerthatzen Euskaltzaindiaren euskara
batuarequin, eraiquia baita criterio sociolingüistico eta politicoen gainean, eta
hala dute, gainera, errana eta onhartua euskara batuaren eguileec.
Autore horiec erabilitaco graphia, beraz, inguruco hizcuncetan dagoena
da, nola halaber lexicoa, non dauden xerthatuac naturaltassunez euscarac, eta
edocein hizcunça normalec, beharrrezco dituen latinetico eta grecotico hitzac.
Syntaxia ere asquea dute, librea, naturala, normala, anhitzez normalagoa euskara
batuarena baino.
2
Cer da, hortaz, naffarrera? Icen horixe eman deraucogu cembaitec orain
arteco bide litterario normal horri. Naffarrera da gaur egun erabilcen
guenuqueen euscal hizcunça unificatu eta jasoa baldin eta Naffarroac
independent içaiten jarraitu balu. Lehen aiphaturico autoreac examinatu eta
berorienganic jan-edaten dugu. Hizcunça bera da, systema bera hortaz, haiena
eta gurea. Erran beçala, jarraipen edo continuum batean.
Eta cer da euskara batua?
Euskaltzaindiaren euskara batua, aldiz, da hizquera bat herri batena ceinec
galdu baitu içan denaren memoria, zerotic eraiquirico hizqueta moldea da
halatan, berheciqui XX. mende hassieran sorthurico purismoaren alçotic edaten
duena, nahiz eta ascoc uste duten mende horretaco 60co hamarcadan duela
ethorburua. Eta eguia da, bai, 60co hamarcadan jaio cela euskara batua, baina
hizquera horren guibelean edo azpian den mentalitatea da justuqui 1900.
urthearen inguruan aguertu cen purismoarena bethe-bethean, berceenganic
berheizteco gogo hutsa, inguruco hizcuncen joeretaric berheizteco grina
pathologicoa.
Purismo horrec, nahiz eta euscarac purismoaren aurrecariac eduqui,
lothura hersia du garai hartan sorthu cen aranismoarequin, ceinen ondorioac
gaur egun ere pairatzen ditugun. Lothura hersia du, halatan, auquera politico
batequin, euscal nationalismoarequin, ceinac sorthu cenean erabat ahaztua
baitzuen herri honen içaite eta iragan naffarra eta, beraz, zerotic behar ukan
baitzuen eraiqui cerbait berria: icen bat (Euzkadi), bandera bat (ikurriña)…
Berçalde, Euskaltzaindiac euscaldunengan bethetzen duen rola da Eliça
catholicoan Aita Sainduac bethetzen duen berbera, ceren ororen buruan, nahiz
eta catholicismoa gainbeheran içan gure inguru hauetan, egungo euscaldunac
catholicismoaren ondorioec joac daude, eta ondorio horietaco bat da behar
ukaitea persona edo institutioneren bat adieraz dieçona batbederari certan behar
duen sinhetsi. Gure casuan, nola behar duen idatzi. Protestantismoan, aldiz,
Bibliaren interpretatione librean da sinhesten. Cençu horretan, euscara libre
batean dugu guc sinhesten, libreagoa eci Euskaltzaindiarena bederen. Berehala
enseatuco naiz explicatzera hori luçeago adibideren batzuen bidez, baina guera
bedi argui honaco ideia hau: Euskaltzaindiaren batua, funsean, Espainiaco
communitate autonomo triprovincial bateco hizquera coofficiala baino ez da,
nehondic nehora ecein ere euscal hizcunça statal bat.
3
(Eta guero eta hegoaldecoago ari da bilhacatzen euskara batua, nola
nabarmencen duen, adibidez, Jean-Louis Davantec Berria-n eguin deraucoten
elkarrizqueta batean aurthengo marchoaren 25ean.)
Nolanahi ere den, suppletorioqui euskara batua ere onharcen dugu guc,
baina euskara batuan benetan erabilcen den guztia, ceren affirmatzen ahal dugu
ecen batuaren erdia ez dela nehoiz erabilcen, ez baita secula erabilia içan ez
ahoz ez idatziz.
Eguinez guero Interneten bilhaqueta bat EHUco Euskal Klasikoen
Corpusean (EKC), ikussico guenuque, adibidez, ez dela secula erabili euscaraz
zeniezadake adizquia. Berdin guerthatzen da hauequin ere: zeniezaioke,
zeniezaguke eta zeniezaieke. Cergatic? Asmatuac direlacotz. Eta berce
haimberce.
Euskara batuac badu parte bat ona, ceina den eguiatan valiatzen dena, eta
parte on hori sarcen da traditione litterarioaren barruan, naffarreran beraz. Baina
euskara batuaren berce erdia asmatua da, eta hizteguietan eta analogiaz
atherataco aditz paradigmetan baino ez da aguercen.
Lexicoaz denaz beçaimbatean, Xabier Amuriza batec aldarricatu du
euskara batuari falta çaizquiola 20.000 hitz commun, hitz international (ene
ustez, 40.000 içan litezque perfectuqui). Horietaco asco, nola dioen Kepa
Altonagac Back to Leizarraga bere liburuan, adjectivo referencialac dira.
Erraiteraco, nola adieraci batuan lunar hitza? Altonagarena berarena da
adibidea.
Ez dago moduric, ihesbide bat erabilcen ez badugu behinic behin:
emplegatzea ilargiko, ilargiaren, ilargi-… beçalaco ihesbideac substantivoaren
aitzinetic. Anglesdunec, ordea, araçoric ez daducate luna/lunar bicotea honela
adieraztecotz: moon/lunar. Euscaran, euscara 'officialean' aleguia, cerengatic
dugu debecatua valiabide hau?
Syntaxiari doaquionez, naffarreran honelaco erranaldi bat erabat naturala
da:
"Hori da herria non bazcalduco baitugu/dugun guero".
Euskara batuac, aldiz, osso gaizqui du ikussia syntaxis hori, edota
debecatua, syntaxis bat erabat valiagarria dena, ceharo communicativoa, batez
4
ere hori ez beçalaco erranaldi luce eta corapilatsuetan. Bada, euskara batuac,
beraz, syntaxis hori ebatsi eguin deraucu. Ebatsi, bai, berez euscarac baçuelacotz
eta duelacotz, eta valiatzen delacotz ahoz halaber oraindic inguruetan non duen
indarric tchiquiena purismoac, nola den Iphar Euscal Herria, baina gauça jaquina
da ecen syntaxis hori bacela, adibidez, Bizcaian eraric naturalenean. Gure
classicoen lanei behaco ñimiñoena emanez gara berehala jabetzen honetaz.
Bizcaico Mañarico Capanagac ascotan erabilcen çuen cein relativoa,
erraite bateraco. Areago, Laçarraga, Betolaça, Añibarro eta Capanaga iracurriric,
naffar systema direla ez da dudaric, euscararen mendebaldeco aldaera batean,
jaquina, baina logica naffarrean.
Xabier Payá versolariac ere (Altonagaren liburuan ere dago aiphua)
contatzen ditu cein saihesbide iracatsi cerauzquioten universitatean relativoac ez
erabilcecotz: punctu eta comma jarri, punctua jarri, berce erranaldi bat…
Ceinismoa erdaracadatzat içan da hartua azquen mende honetan ceinetan
euscararen guidariac içan baitira aranismoac jotaco personac. Hancaz gora jarri
deraucute gure systema orocorra cena.
Syntaxiarequin ere bada berce phenomeno bat examinatu beharrecoa:
aditzaren cocapena erranaldian. Ceharo ikertua du punctu hau Bittor Hidalgoc
bere lanetan (Hitzen ordena euskaraz icemburuco doctoretza thesian eta
Hurbiltze bat euskal hitz-ordenaren tradizioari iceneco articuluan) eta maisuqui
du eracusten nolaco cambiamendua guerthatu den alhor honetan 1900. urthetic
hona. Noiz eta data hori arteco autoreec guehienetan aditza erranaldi nagussien
aitzinalde batean edo cocatzen duten, data horretatic aitzina alderanciz
guerthatzen da, eta gaur egungo prosa standardean casuric guehienetan
erranaldien guibelalde batean doa aditza.
Eçagutzen ditugun aho minçaira guztien moldeetaric ere urruncen da,
Hidalgoren erranetan, gaur egungo prosa standard hori, hiztunac janciac içan ala
ez içan.
Eta erran gabe doa ecen aho molde guztiac ez direla batere aldencen,
Hidalgoren erranetan berriz, joera principaletaric cein eracutsi baitituzte idazle
classicoec hitzac erranaldian ordenatzecotz.
5
Viciqui adierazgarriac dira Hidalgoren elhe hauec bere gordinean,
aiphaturico articulutic atheraiac: “Euskaraz ez da inoiz, ez idatzi, ez hitzegin,
gaur egun idazten den hitz orden moldean”.
Azcuerengan du cocatzen Hidalgoc euscararen hitz ordena berriaren
legueen jaiotza. Aithor dieçogun guc Altuberi ere honetan duen erançuquiçuna.
Azquen batean, dena cocatzen ahal da Arana-Azcue-Altube triadaren
eraguimpean.
Orain arte adieracirico guztiac egundoco oztopoac ekarcen ohi derauzquio
hiztunari edota idazleari normaltassunez euscaraz aritzecotz, eta nago horretan
behar dela ediren, hain çucen, euscararen erabileraren goititze eçaren
raçoinetaco bat. Hizcunçaren eçagutzac aitzina eguiten badu ere (Hego Euscal
Herrian bederen), erabilerac seguitzen baitu maila berean.
Solutioneac?
Ez daquit, baina iduri du hassi dela cerbait muguitzen euskara batuaren
barrutic, edo cembait sectoretan behinçat, Ibon Sarasola batec erraiten baitu
azquenaldian berriz hassi behar liçatequeela cein relativoa erabilcen. Gogora
deçagun, bide batez, ecen Sarasolac aiphatzen duela Bitakora kaiera bere
liburuan Koldo Mitxelenac ez çuela nehoiz ere erabili cein relativo hori, ceina
erranguratsua den osso.
Halaz ere, osso muguimendu tiquiac dira, eta ez dute, gainera, nehondic
nehora kordocarazten euskara batuaren içaite edota existencia bera.
Eta honec guztiac cer cerikussi du Encartationeetan euscarac vici
duen egoerarequin?
Deus baino lehen, erran gabe doa ecen hemen botaco ditudanec,
encartauençat ez ecic, valio dutela berce lurraldeetaco biztanleençat ere, baina
osso gogoan daducat Encartationeetaco situationea, non ez den jada aspalditic
jathorrizco euscaradunic eta, halaber, parte batean ez daquigun euscara nehoiz
minçatu den.
Ukan ditut baita ere gogoan berce eremu gaur erdaldunduac direnac:
Orbaibar, Arabaco Mendialdea, Estellerria...
Guc traditionea gueureganatu dugu, traditionean integratu eta pulumpatu
gara, eta diogu ecen naffarrerari dagozquiola hizqueta maila guztiac euscararen,
6
eta ez bakarric gorena, ecen orobat ahozco, beheco, erdico... hizquetac ere ecin
uler daitezque euskara batuari soilic behatuz, ceren, adibidez, ahozco jardunean
çailagoa içaiten baitzaio purismoari dena controlpean ukaitea (gogora ditzagun
Hidalgorenac), eta herriari escapatzen çaio ethengabe eta nahi gabe jardun naffar
normal, natural eta traditionezcoa, nahiz eta sarri ascotan enseatzen den
autocensuratzera, guiçartean çabaldua den purismo batuistaren culpaz, jardun
hori cein berez eta naturalqui atheratzen baitzaio. Naffarrerac, hortacotz,
euscararen spacio guztiac occupatzen ditu, baita batuaren parte hori cein benetan
erabilcen den, erdi hori.
Sinhetsia naducaçue ecen Euskaltzaindiaren batuac dagoeneco emana
duela emaiten ahal çuen guztia. Batuarequin bakarric ez goaz nehora ere.
Hortacotz, euscarac Encartationeetan badu ethorquiçunic, baina
Euskaltzaindiaz campo.
Cer eguiten ahal da? Nola ascatu purismotic? Nola ahal dira euscaldundu
Encartationeac eta berce lurralde erdaldun edo erdaldunduac? Nola aritu
euscaraz normaltassunez, naturaltassunez eta libertatez?
Galderetan dago justuqui erançuna.
Behar gara lehenic eta behin aranismoac bulçaturico purismotic aldendu,
paradigma aranistatic ihes eguin behar dugu.
Eguinico lana behar çaio esquertu Euskaltzaindiari, hori erran gabe doa,
lan cinez handia eguin baitu, eta aprobetcha deçagun eguinico on guztia, baina
thenorea da deseguin dadinçat eta herriari utz dieçonçat, eta oroz gain idazle et a
prosalariei, lekua. Ez dugu jada behar guidariric nola protestantec ere ez duten
behar.
Gu persona libre eta helduac gara, naffar libreac, guri dagoquigu euscara
examinatzea, gutarico bakoitzari, lan hori gueure gain dago.
Encartationeetan egoquia da ene ustez mendebaldeco traditionea
aranismoa aguertu baino lehen, Encartationeac euscalduncecotz hain çucen.
Idazle batzuc aiphatu ditut jada ceinec scribatu baitzuten mendebaldeco
euscaran eta, conscientqui ala ez, logica naffarraren pean. Bada, eredu hori bera
da egoquiena Encartationeetan, eta has gaitecen behingoz euscara libre batean
7
hitz eguiten eta idazten, naffar libre anço. Syntaxis libre batean, lexico
internationala gueureganatuz, hizcunçari behar duen thornua emanez.
Hor baicic ez dut ikusten bidea edo modu egoqui bakarra Encartationeetan
edo anceco lurralde erdaldundu batean euscarac aurrera eguin deçançat:
traditionea berriz harcean, azquen mende honetaco aranismotic aldenduta.
Ceren traditionean edireiten baitira gure pensamendua expressatzeco
molde precisoac, syntaxis hala cehatz nola libre batean, eta aditz forma egoquiz.
Valia gaitecen traditionean existencia duten forma litterario guztiez eta, behar
içanez guero, sor ditzagun forma litterario berriac librequi, ceren ororen buruan
hizcunçac jolastecotz baitira.
Honen beharra Gabriel Arestic ere ikussi çuen, eta hala adieraci
elkarrizquetaren batean, eta systema classico, neoclassico edo naffar honetara
idatzi obraric.
Berceric ez gaurcoz.
Gora Naffarroa eta gora naffarrera!
Ikus deçala hau dena Leiçarragaren Jaincoac!
